"Heb Uw zeg over de EU-grondwet" Dag 3 Gentse Feesten

Hallo,

dat de argumenten van Vincent voor een deel parallel lopen met wat Raf Verbeke op de Gentse Feesten het meeste hoort als argument tegen een referendum bij 'de doorsnee Vlaming' (politiek is een zaak voor experten) is mijns inziens geen toeval. Het hangt samen met een algemene visie op wat democratie betekent. En het toont ook aan welke contradicties onder die visie schuilgaan.

Leven als burger in een 'parlementaire democratie' houdt vandaag inderdaad in dat je accepteert wat Vincent voorstelt: dat politiek een zaak voor specialisten is.

In een softe versie is dat omdat politiek essentieel draait om het maken van wetten, en omdat wetten maken te technisch is om er iets van te snappen als je er niet voltijds kan mee bezig zijn. Aangezien het aantal leden van een parlement bij wet vastligt, en dat in België, ondanks onze waslijst aan parlementen, nog altijd maar een heel miniem deel van de Belgische bevolking tewerkstelt, betekent dat in de praktijk dat het beroep 'politicus' voor een heel kleine minderheid is weggelegd.

Historisch gezien werden politieke regime's, geleid door een minderheid, geen demo-cratieën maar oligarchieën of aristocratieën genoemd (afhankelijk van of de heersende groep verondersteld wordt te behoren tot de 'besten' (aristos = beste) van het volk, of gewoon de meeste macht had).

Waarom spreken we dan in bv het Belgische geval toch van 'democratie' (demos = volk, cratein = heersen)? Omdat de minderheid die heerst verondersteld wordt niet enkel in het eigenbelang te heersen, en ook niet zomaar autoritair te beslissen wat het algemene belang van het volk zou kunnen inhouden. De minderheid die wetten maakt 'vertegenwoordigt' het volk, via de verschillende belangengroepen.

Hoe werkt die 'vertegenwoordiging'? Nu de maatschappelijke 'zuilen' ontmanteld zijn wordt het bijna simpel: de 'experten' maken mooi ogende foldertjes, schrijven daarop een aantal grote algemeenheden, eenvoudig uitgedrukt voor de 'niet-expert', en vragen om de zoveel jaar 'ns 5 minuten stilte voor hen te nemen en een stem uit te brengen voor die folder die het meest de thema's aanraakt die je persoonlijk interesseren. And that's it.

Maar hoe leg je de link tussen de enorme banaliteiten op verkiezingsfolders, en het extreem ingewikkelde wettenwerk? En vooral: hoe controleer je, als burger, of die ingewikkelde wetten nog wel iets te maken hebben met wat in de foldertjes beloofd werd? Als je ervan uitgaat dat wetten maken specialistenwerk is, is het onmogelijk om als niet-specialist na te gaan of de in juridisch jargon geschreven wet uiteindelijk beantwoordt aan de slogans of niet. Die 'vertegenwoordiging' is dus uiteindelijk dan vooral een kwestie van 'blind vertrouwen'.

Is dat erg? Voor veel mensen waarschijnlijk niet. Als politiek gereduceerd wordt tot een techniek van het maken van wetten, en als van die wetten verwacht wordt dat ze je dagelijkse, persoonlijke leven niet komen verstoren, zodat als je verder min of meer kan leven zoals je dat persoonlijk wil, dan is er geen probleem. Zijn er een aantal dingen die je in je persoonlijke leven storen (een stuk niet-katholieke stof die bij vrouwen het haar bedekt, bv, en die je persoonlijk zodanig associeert met allerlei onheil voor jezelf en je nabije omgeving dat het je vervelend angstig maakt), en blijft dat duren, dan besluit je daaruit dat politici 'hun werk' niet doen, en breng je een 'proteststem' uit, t.t.z., probeer je politici/experten uit hun job te ontslaan wegens inefficiëntie.

(PS: wat in dit soort 'soft' versie niet benadrukt wordt, maar er nochtans een logische consequentie van is, is dat het parlement dat wetten stemt niet noodzakelijk bestaat uit experten (denk bv. aan Margriet Hermans, die moeilijk een professionele grondwetspecialiste kan genoemd worden). Een burger stemt, bij gebrek aan beter, natuurlijk gewoon op basis van het vertrouwen dat hij in het ene of andere foldertje had. Je moet dus als expert essentieel dàt soort foldertjes kunnen maken om verkozen te worden, eerder dan 'wettenexpert' te zijn. Je 'expertise', die kan geen enkele burger concreet beoordelen, aangezien de burger daarvoor zélf een expert zou moeten zijn ... . Maar ik vermoed dat Vincent zal vinden dat dat slechts een minderheid van het parlement uitmaakt? Indien dat zo is: waarom denk je dat?)

Naast de 'soft' versie van deze visie op democratie, bestaat er ook een 'hard' versie. Die vindt dat het niet alleen zo is dat politiek betekent wetten maken, en dat je daar full-time juridisch geschoolden moet voor hebben (en dus dat 'het volk' per definitie politiek incompetent is), maar die gaat ook uit van een soort 'Übermensch' theorie: de wereld is ingedeeld in mensen die rationeel handelen enerzijds, en mensen die emotioneel handelen anderzijds. 'Het Volk' behoort in die versie sinds eeuwen tot de sentimentelen, politici behoren tot de luciede ridders van de logica. In die versie is het dan ronduit gevaarlijk om Het Volk aan politiek te laten doen, niet alleen omdat ze er niets van afweten, maar ook omdat, àls je hen alles met véél geduld zou 'uitleggen', ze alleen maar impulsief zouden reageren, dus irrationeel.

De 'hardest' versie voegt daaraan toe: Het Volk is niet alleen irrationeel, het is ook per definitie egoïstisch, en kijkt enkel naar het eigen belang. Politici zijn echter uit een heel ander soort hout gesneden, hebben van deze laag-menselijke eigenschappen geen last, en zijn dus voorbestemd om Het Volk, in hun eigen bestwil, te regeren (idee van een soort bescherming van het Volk tegen zichzelf door de heersende klasse).

Eens je uitgaat van dit soort algemene visie op democratie, zijn de argumenten van Vincent tégen een referendum mijns inziens heel coherent. De politieke rol die in dit systeem voor het volk is weggelegd is, ondanks de naam die het systeem meekreeg, miniem. Een parlementaire democratie zoals die in dit model voorgesteld wordt, beweert enerzijds dat politiek géén zaak van het volk is (politiek gaat om wetten maken), en anderzijds dat het volk niet competent genoeg is om aan politiek te doen. Een parlementaire democratie is dus gewoon een technocratie. Je zou het ook 'le degré zéro de la démocratie' kunnen noemen. De enige politieke daad die van het volk verwacht wordt is : deze visie te accepteren. En in België, zoals in de meeste Westerse 'parlementaire democratieën', lukt dat bijzonder goed. Zolang we economisch op mondiaal vlak tot de top behoren, kunnen we wel even zoet blijven met geld verdienen (en dus, terecht, de miserabele materiële toestanden van onze overgrootouders definitief tot het verleden doen behoren), en verwachten we van onze politici dat ze ons daar niet teveel in hinderen. Onze weinige vrije tijd gaan opofferen aan het lezen van totaal onbegrijpelijke wetteksten is dus echt onze job niet. Geen referendum over een Europse grondwet dus.

Maar is dit minimaal democratische systeem/model wel zo veilig? Nee, helaas. We weten allemaal dat in het recente verleden 'democratisch verkozen regeringen' wereldoorlogen en genocide's hebben uitgevoerd. Is er eventueel een andere mogelijkheid om de begrippen 'politiek' en 'democratie' in te vullen? Ja. We zouden bv kunnen vertrekken van volgende basisstellingen :

- politiek is niet de kunst van het wetten maken, maar is de kunst van het construeren van een samen-leving.
- democratie is geen technocratie, maar vergt een politieke aktiviteit van élk lid van de bevolking.
- de opsplitsing verstand-emotie is artificieel, beantwoordt niet aan de laatste neurologische ontdekkingen (zie bv. António Damásio), en valt niet samen met de tegenstelling altruïsme-egoïsme. Rekening houden met gevoelens is essentieel voor het creëren van menselijke netwerken.

Gevolg: 'wetten maken' is dan maar een heel klein onderdeel van 'politiek'. En politiek is dan géén 'beroep', maar precies dié aktiviteit die ervoor zorgt dat een samenleving meer en beter samen-leeft. Aan politiek doen betekent dan niét noodzakelijk lid zijn van een politieke partij (t.t.z. amateur of professioneel wetten-expert zijn). Aan politiek doen betekent dat je als burger aktief bijdraagt tot het vormen van een 'polis', een gemeenschap, in je dagelijkse leven. Dat je aktief nadenkt over hoe je omgeving vormgeven. Over hoe menselijke netwerken creëren (en handel drijven is daar zeker één van de interessante mogelijkheden; de vraag is alleen: welk soort handel?). Dat betekent dat burgers (maar ook parlementariërs) moeten leren communiceren over samenlevingsvormen, met gelijkgestemden én met andersgestemden.
Voor het creëren van een dergelijke sociale cohesie tussen de leden van het volk zelf, is het onder de knie hebben van de kunst van het communiceren heel belangrijk. En elke kunst vergt oefening. Elke burger moet dus concreet de gelegenheid hebben zich hierin te bekwamen. Communicatie met alle inwoners van je straat, je stad, Vlaanderen, België, Europa, de wereld. Aktief samen-leven doe je maar als je een samen-leving construeert wiens netwerken zich over een zo groot mogelijk territorium uitspreiden.

Een Europese grondwet kan dan potentieel iets schitterend zijn: als het werkelijk de burgers zelf meer mogelijkheden tot onderling communiceren en samenwerken geeft. Maar een grondwet die gemaakt is door 'wetten experten' garandeert op zich nog niet dat dat ook burgers de gelegenheid gaat geven meer politiek bewustzijn en meer politieke aktiviteit te gaan ontwikkelen. Integendeel, beweren tegenstanders van het huidige ontwerp (mensen uit het volk én een heleboel 'wetten experten', zie bv de Franse PS).

Waarom is de kans klein, volgens tegenstanders, dat er meer sociale cohesie en meer politiek op niveau van de bevolking zelf gaat ontstaan op basis van dit ontwerp?

1) meer politieke betrokkenheid van het volk was niet wat de 'experten' die het gemaakt hebben interesseerde. Zij hanteren het algemene model van een parlementaire democratie, waar politiek een beroep is, voorbehouden aan juridische competenten en a-emotionelen.

2) het ontwerp geeft wel meer macht aan het parlement, maar dat verandert weinig aan de huidige situatie, voor wie pro Demo-cratie is, en niet pro crypto-technocratie. Het gaat gewoon om een interne wijziging van de machtsbalans (de ene experten geven iets van hun macht af, de andere (parlement) krijgen er iets meer).

3) het ontwerp bevat een aantal neoliberale clausules. Die zorgen er in het algemeen voor dat de globale macht van de politieke experten afneemt, eerder dan dat die toeneemt (de grote economische spelers krijgen meer vrijheden).

4) een neoliberaal model garandeert over het algemeen totaal niet dat de sociale rechten, verworven na jarenlange strijd in de rijke landen, in diezelfde landen gaan blijven gerespecteerd worden. En zo'n model garandeert nog minder dat die sociale rechten nu eindelijk ook kunnen aangeboden worden aan de Oost-Europese landen. Wie vindt dat politiek een kwestie is van het opbouwen van sociale cohesie met en door de burgers, kan er moeilijk mee akkoord gaan dat winst voorrang heeft op sociale rechten. Wie zijn hele leven aan een hongerloon bandwerk verricht heeft per definitie bijzonder weinig mogelijkheden om zelf aan politiek te doen, zich te informeren, te debatteren, sociale netwerken te construeren, enz.

Conclusie:

als je de argumenten van Vincent één voor één neemt, is het niet zo moeilijk een aantal ervan te weerleggen, zoals de voorgaande commentaar hier aantoont. Maar naar mijn gevoel zullen desondanks toch héél veel Vlamingen het ermee eens zijn. Zoals ik heb proberen uitleggen, heeft dat volgens mij niét te zien met een grote Irrationaliteit bij de doorsnee Vlaming, maar vooral met het feit dat dit soort mening impliciet steunt op een sterk in onze tradities verankerde visie op democratie, visie die algemeen aanvaard wordt (en door politieke denkers van de voorbije eeuwen voorzien werd van een hele reeks 'expertenredenen'). Dat soort visie stond voorlopig niet ter discussie. Een democratie is de beste regeringsvorm, en België is democratisch. Politiek gezien is voor velen de ideale staatsvorm dus bereikt (alleen minder macht aan de Walen kan voor sommigen Vlaanderen nog 'democratischer' maken).

Maar zoals het referendum in Frankrijk heeft aangetoond, kan iets als een Europese grondwet daarentegen een perfekte aanleiding bieden om eindelijk tóch de discussie over dit soort elitair model op gang te brengen, en daardoor de facto te starten met het creëren van een politieke aktiviteit die iets anders voorstelt dan het louter wetten maken en een vakje in een stemhok zwartmaken. Dat de Experts dan even hun huiswerk moeten herdoen, is voor hen misschien niet zo leuk, maar al bij al is het wel hun job. Dat ondertussen arbeiders in de rijke landen, en, wie weet, ook arbeiders in Oost-Europa aktief kunnen meewerken aan het uitbouwen van een Grondwet die zowel de spreekwoordelijke 'plombier polonais' als de Belgische loodgieter ten goede kan komen, lijkt mij persoonlijk in ieder geval een te interessante optie om ze zomaar links te laten liggen.

Dus: meer samenwerking? Ja! Maar in een technocratisch model lijkt mij dat bijzonder moeilijk haalbaar. En voor zover ik weet bevordert een neoliberalisme wél de concurrentie, maar niét noodzakelijk de solidariteit ... ?

Anja Van Rompaey.

arch/ive/ief (2000 - 2005)