arch/ive/ief (2000 - 2005)

MOOLAADÉ
(Sembene Ousmane: Senegal/Frankrijk/Burkina Faso/
Kameroen/Marokko/Tunesië 2004 - 117')

Door The National Society of Film Critics (48 critici uit voorname media in de USA) werd "Moolaadé" tot "beste buitenlandse film in 2004" uitgeroepen. Maar elders in de wereld is er wel eens van enige onderschatting sprake. Zo had in 2004 te Cannes "Moolaadé" wel een staande ovatie en de eerste prijs gekregen, maar dat was in de sectie "Un Certain Regard". Want voor de zevende opeenvolgende keer was in de officiële competitie geen enkele Afrikaanse film opgenomen. Hetgeen aanleiding gaf tot een polemiek; menige criticus verstond immers deze gang van zaken niet voor één van de meest toegejuichte films op het festival. Tijdens het recente FESPACO (Festival Panafricain de Cinéma de Ouagadougou, van 26/2 au 5/3/2005) - dat de auteur van deze commentaar heeft bijgewoond - had de cineast van "Moolaadé" zijn film niet voor de competitie ingediend, maar hij kreeg er niettemin een "Prix Spécial". Het eindoordeel hoort toe aan de Afrikaanse vrouwen. Maar hierna toch enige opmerkingen, voornamelijk over het thema en de manier waarop het wordt behandeld, die de inzet van "Moolaadé" op zijn juiste hoogte willen plaatsen. Vanwege een Europese en mannelijke, niet professionele cinefiel. Wiens dagelijkse bekommernis uiteraard niet de vrouwenbesnijdenis in Afrika is. Maar die niettemin diep beroerd werd door "Moolaadé". Een film waarin de emotie de reflectie niet uitsluit, maar integendeel stimuleert.

ZUIVERING OF ONDERWERPING?

Artiesten van zijn leeftijd hebben vaak de neiging zich te buigen over hun voorbije leven en ... gemiste kansen. Niets daarvan bij Sembene. Ongelooflijk hoe die man, 81 jaar oud, zich om het lot van Afrika blijft bekommeren en zichzelf wegcijfert voor de problemen van het continent. Maar zie, aangezien de situatie in Afrika pijnlijker is dan ooit, lijkt Sembene Ousmane ditmaal te denken dat de kijkers een spiegel voorhouden, en hen hun eigen conclusies laten trekken, niet meer voldoende is. Hij bespaart ons geen obstakel, waarop de tegenstanders in Afrika van de vrouwenbesnijdenis stoten, maar zonder in het minst in slogans te vervallen slaagt hij er uiteindelijk in ons te enthousiasmeren en aan te tonen dat overwinningen mogelijk zijn. Het resultaat is een uiterst rijke film, die de thema's van de besnijdenis en van de vrije meningsuiting voor de vrouwen ruimschoots overstijgt. Sembene zegt dat in zijn film twee waarden in botsing komen: de waarde van de "moolaadé" tegen de "traditionele" waarde van de be-snijdenis. Zijn opvatting, eveneens terug te vinden in de film, is dat de vrouwenbesnijdenis al van voor Jezus Christus of Mohammed dateert en slechts werd ingesteld om de vrouwen in een onderdanige positie te houden. Tegenover die "traditie" staat het asielrecht of het recht om de zwakken te beschermen (de Engelse titel voor "Moolaadé" is "Protection"), volgens Sembene een waarde die even oud is als de mensheid zelf. Maar die in de film ook niet uit de hemel valt. Collé Ardo, die zelf besneden werd, onthaalt 4 meisjes die hun aanstaande besnijdenis ontvluchten. Omdat zij ooit twee dochters heeft laten besnijden en die heeft zien omkomen (haar andere dochter, ondertussen een verrukkelijke juffrouw, is "onzuiver" want niet besneden), een lot dat zij voortaan iedereen wil besparen. In de film weet in feite elk personage dat de besnijdenis geregeld met dodelijke slachtoffers gepaard gaat. Maar ieder moet voor zichzelf beslissen of hij zich al dan niet aan de "traditie" onderwerpt en in de film verzetten de vrou-wen zich allerminst en bloc ertegen.

DE HOER AFRIKA OF EEN STRIJDEND AFRIKA?

De krachtproef tussen de voor- en tegenstanders van de "moolaadé" verloopt o.m. via een sequentie waarin de dorpsraad de echtgenoot van Collé beveelt zijn vrouw in het openbaar te geselen, opdat die een einde zou maken aan de "moolaadé". Tot een man, die Mercenaire wordt genoemd, het niet meer kan aanzien. Een ex-VN soldaat die rondreizend verkoper is geworden; hij heeft dus ruim de kans gehad de buitenwereld te zien. De prakijken die Mercenaire in het dorp heeft gezien heeft hij eerder al in de film bestempeld als behorend aan een "garce d'Afrique" (de slet Afrika)! Op het FESPACO heeft Samba Gadjigo, die aan een biografie over de cineast werkt (waarvan een eerste deel nog dit jaar zou worden gepubliceerd), ons gezegd dat in de films van Sembene Ousmane, die marxistisch geschoold is, het altijd zowel externe als interne elementen zijn die de zaken in beweging brengen. Tegen alle gewoontes in rukt het aan de kleine dorpsgemeenschap "externe element", namelijk Mercenaire, de zweep uit de handen van de man van Collé. De strijd is verre van gewonnen, want 's nachts wordt Mercenaire uit het dorp verjaagd en vermoord. Voor het zover is besluit de geselsequentie discreet met Collé die, nog wankelend en ondersteund door haar getrouwen en in stilte gevolgd door een sliert andere vrouwen, het dorpsplein verlaat. Hetgeen voor een Europees publiek een eenvoudige afsluiting van de sequentie lijkt te zijn werd op het FESPACO echter op massaal applaus en overwinningskreten onthaald. Het publiek had onmiddellijk begrepen dat de fakkel van wat bij nog velen in het dorp een latente revolte was niettemin was overgedragen!

OUD EN NIEUW

De dorpsraad en de traditionalisten zullen zover gaan de radiotoestellen van de vrouwen in beslag te nemen en op de brandstapel te gooien. In de allerlaatste sequentie overloopt de camera de nog brandende hoop radio's. Tenslotte stijgt de camera langs de gevel van de moskee, tot aan de top van de minaret, waarop het ongetwijfeld heilige en al eenmaal in de film geziene struisvogelei rust. Het laatste en onverwachte plan: een televisie-antenne (tijdens de voorstelling op het FESPACO opnieuw vreugdekreten). EINDE.

Die antenne is er alleen gekomen via de zoon van de dorps-chef. De andere buitenstaander van het dorp, die we eerder in een lange, ditmaal humoristische sequentie al beladen met cadeaus uit Parijs hebben zien terugkomen - waarmee in de film de mondialisering zijn opwachting maakt! Maar wat betekent dat laatste beeld van de film? Het dorp kan niet eeuwig van de buitenwereld en van de technische vooruitgang worden afgesloten, maar is dat een waarborg voor de sociale vooruitgang van de vrouw, rekent Sembene daarop? Dat slotplan kan betekenen dat de macht van de traditionele dorpschef afgelost wordt door die van zijn in Parijs gevormde zoon. Voor Sembene is er geen fatalisme, maar ook geen definitieve overwinning. Zijn film houdt zeer duidelijk een conflict in tussen het oude en de verzuchtingen van het volk naar een betere toekomst. Maar voor Sembene is er geen miraculeus punt of een definitieve overgang van het achterhaalde naar het nieuwe en het moderne. Het nieuwe ontstaat niet buiten het oude en blijft het nieuwe ook niet het oude in zich dragen? De moderne techniek kan zowel de "moolaadé" als de traditie updaten. Waarvoor ze zal worden gebruikt hangt af van de krachtsverhoudingen en van de volksmobilisatie. Op haar eentje zou Collé Ardo nooit haar zaak gewonnen hebben, maar zonder haar moedige en overtuigde initiatief zouden de anderen niet verroerd hebben. Sembene zet alle vrouwen van Afrika aan het voorbeeld van Collé te volgen en hun lot in eigen handen te nemen!

ALLEDAAGSE HELDEN

Collé wint het pleit slechts nadat verscheidene krachten en factoren met haar in dezelfde richting zijn gaan ageren. Er is hier maw. geen Zorro of, zoals in een Western een revol-verduel of een andere laatste heilsproef tussen de goede en de slechte, die de zaken in de goede richting doet overhel-len. Sembene verkondigt evenmin gemakkelijke overwinningen en we begrijpen dat het niet veel gescheeld heeft of de traditionalisten hadden hun wil kunnen doordrijven. Ondanks het feit dat de tegenstanders van de besnijdenis ook met fysiek geweld worden geconfronteerd toont Sembene geen Collé die het hoofd zou moeten bieden aan een leger, zoals in "Camp de Thiaroye" (1988, dat andere meesterwerk van Sembene, over de Senegalese tirailleurs na WO II in de clinch met het Franse leger)! "Moolaadé" gaat niet over dat soort tegenstellingen, maar over niet minder belangrijke tegenstellingen onder volksmensen en tussen de Afrikaanse waarden, die ze belijden. Sembene koestert niet de illusie van een of andere mythische en zuivere Afrikaanse cultuur. Zoals alle culturen op deze wereld is de Afrikaanse eveneens een mengsel van knechtende waarden, die uiteindelijk ten goede komen aan de overheersende belangen op deze planeet, en andere, bevrijdende waarden. Een spanning die slechts definitief kan worden opgelost eenmaal de volkeren vrij over hun lot te beschikken. Ondertussen is, naargelang de mensen ervan bakken, het resultaat ofwel een Afrika dat zich als een hoer gedraagt of er één dat solidair in de strijd is. Over de vrouwenbesnijdenis zijn in Afrika andere films gemaakt, maar ik kan me geen dergelijk rijke en krachtige film herinneren. Naar eigen zeggen heeft Sembene met "Moolaadé" zijn "meest Afrikaanse film" gemaakt (men zou ook kunnen zeggen zijn "film village") en toch is het zijn meest toegankelijke film ooit. De kijker komt met een hoop vragen buiten, maar om de goede reden dat iedereen, overal op deze wereld, zich erin kan herkennen. Zelfs kinderen kunnen hem zien! Terwijl landen zoals Japan, dat bijna nooit Afrikaanse films aankoopt, voor "Moolaadé" niet getwijfeld heeft om dat te doen.

DOOR WIE EN VOOR WIE?

De Senegalees Sembene Ousmane heeft zijn film in Burkina Faso gesitueerd. Waar een recente wet voortaan de vrouwenbesnijdenis verbiedt. De Afrikaanse progressieven steunen het wettelijke verbod, maar sommigen wijzen erop dat indien de wet niet met een intens bewustmakingswerk gepaard gaat de besnijdenis in het geheim zal worden uitgevoerd en de situatie dus dreigt te verslechteren. In "Moolaadé" rekent Sembene voor alles op een echte volksmobilisatie om die onzalige erfenis van een achterhaalde periode te doen verdwijnen. Enkele uren na het beëindigen van de ondertiteling van de film te Rabat in Marokko werd Sembene al door zijn biograaf Samba Gadjigo geïnterviewd. Vraag: "In Afrika bestaat de besnijdenis in meer dan 38 landen. Vanwaar dan je keuze voor Burkina Faso en Djerisso?" Antwoord: "Ik had hem elders kunnen opnemen, maar ik zocht een dorp dat aan mijn creatieve wensen beantwoordde. Ik heb duizenden kilometers afgelegd. Ik ben in Burkina Faso, Mali en Guinee-Bissau geweest. Maar bij het zien van dat dorp wist ik dat dat het dorp was dat ik nodig had! Bovendien was er in het midden van dat dorp die unieke moskee, zonder enige externe invloed. Ziedaar waarom Djerisso". Sembene zegt ook dat een van de plezierige dingen bij het maken van "Moolaadé" erin bestond te hebben "gewerkt met een ploeg mensen, die kwamen uit Marokko, Ivoorkust, Benin, Mali, Burkina, Frankrijk en Senegal. Nu we hem hebben beëindigd wacht ik op de reactie van mijn volk op de film. Nadien zal hij me niet meer toebehoren". Vraag: "Indien je het gewenst had had je de postproductie in Frankrijk, in Europa kunnen doen. Maar Rabat, waarom in Marokko?" Sembene: "Ik ben niet aan mijn eerste Marokkaanse ervaring toe. Voor "Faat Kiné" had ik reeds alle werk in Marokko gedaan. De montage, de sonorisering, enz. Ik ben er fier op te kunnen zeggen dat "Moolaadé" uit het continent voortgekomen is en van het continent is. Misschien kan ik de Afrikaanse cineasten, de jongsten onder hen, doen begrijpen dat we zonder het continent te verlaten alles wat we nodig hebben kunnen creëren". Senegal heeft voortaan geen bioscopen meer? Sembene, ditmaal in L'Humanité, van 15/5/2004: "Daarom doe ik aan foorcinema. Ik stel vragen en het publiek antwoordt. Ik spreek op alle kleine dorpsradio's. Dat doet de mensen bewegen. In Afrika doen we niet aan cinema om te leven maar om te communiceren. Om te militeren".

11/5/2005
Bruno Bové, lid van het organisatieteam van het
AFF (Afrika Filmfestival) van Leuven, België
http://www.afrikafilmfestival.be