Parels voor de Zwijnen (4a,b,c) Romantiek in België

Parels voor de Zwijnen (4b)

Romantiek in België

Een gemis in de tentoonstelling (en daarom krijgt u het hier) is het schilderij: Dood van Marat, van David uit 1793. David wordt immers ondergedeeld in het neoclassicisme. Nochtans hanteert het Koninklijk Museum zelf voor haar onderscheid tussen Oude en Moderne Kunsten het geboortejaar van deze kunstenaar, voldoet het aan alle romantische eisen én, het is te bezichtigen in/in het bezit van het Koninklijk Museum voor Moderne Kunst -onderdeel van de Koninklijk Musea voor Schone Kunsten- te Brussel. Nota bene hetzelfde gebouw als waar de tentoonstelling plaatsvindt.

Het werk valt dus ten prooi aan de eveneens in die periode (19eE) ontstane regulatie -en klasseringsdrift van (kunst)wetenschappers en ambtenarij, en dat is jammer

Dit schilderij uit 1793 is immers op en top romantiek. Nog voor C.D. Friedrich, die de verhalende en acterende mens zo goed als uit het schilderij haalt en zou uitgroeien tot de toonaangevendste romantische schilder van Duitsland, borstelt David dit stilleven van, of met een (zo goed als) dode. De eigenlijke aanzet naar ‘de romantiek’ kan nog zo’n twintig jaar eerder gesitueerd worden. In 1774. Toen verscheen (eerst anoniem) de roman: Het lijden van de jonge Werther (J.W.Goethe). Daarin krijgt het innerlijke, subjectieve en sentimentele leed gestalte en deed het weltschmerz-gevoel zijn intrede.

Het schilderij: de dood van Marat door J-L.David toont de dood op schilderkunstig vlak. Hier geen virtuositeit. Wel perfecte schilderkunst, in technisch kunnen. Maar, hoe doder kan je schilderen? De dood dood geschilderd. En daar ligt de kunst; de geschilderde en gestileerde emotie is romantisch, theatraal, fake. Uitgevoerd mét technische perfectie.
David baseerde zijn werken net zoals de vele romantici later thematisch en verhalend op de combinatie van klassieke oudheid en actualiteit. Verleden en heden. Als om de actualiteit geschiedkundig te onderbouwen. En zoals steeds ging dit gepaard met een eigen invulling... zeg maar: vervalste geschiedschrijving. De gehele romantische periode is er vervuld van.

Het enige verschil met de latere romantici ligt hem in Davids ogenschijnlijke steriliteit. Maar ook David idealiseerde zijn onderwerp.
De man in het schilderij (de franse revolutionair Marat) is zojuist neergestoken. Hij vindt de kracht om zijn hoofd te balanceren op de rand van wat een stoel lijkt. Vindt verder nog de -ondertussen allicht bovennatuurlijke- kracht om zowel papier én veder in zijn handen vast te houden. Merk de opgespannen spieren van de linker onderarm! Dergelijk (pathetisch) heroïsme is eigen aan de romantiek. Het is een pose. Intrinsiek verbonden aan de schilderkunst. Schilderkunst is immers fake, nooit echt. Het is altijd de uitbeelding van iets. Iets nét echt. En surrealistisch; hoe realistisch men ook probeert iets weer te geven.

Verder is het ook een gewaagde gestileerde compositie die beeld en onderwerp herleid tot haar essentie: een stilleven van de dood, gebracht in stilte -David was alleen al door dit schilderij, een groot en modern kunstenaar. In de oudere afbeeldkunst is lijden en leed (piëta’s) nog iets dat gedeeld werd. Eén of meerdere personen bewenen de dode. Hier niet meer. Het leed, de lijdensweg en de dood bij de moderne mens wordt individueel beleeft. De individualisering krijgt haar voltooiing in de romantiek. Het is de bewustwording van de tragiek van het leven.

De aanspraak op wat moet doorgaan voor universele mensenrechten: Vrijheid, Gelijkheid, en Broederlijkheid ging de Franse Revolutie (1789) vooraf. Marat behoorde tot één van de vele architecten van deze woelige periode uit de Franse (tevens ook Europese) geschiedenis. Hij was in de eerste plaats medicus, journalist én een wetenschappelijk/filosofisch publicist en zou een meer sociaal-republikeinse staatsvorm genegen zijn geweest. Zo publiceerde hij in 1774 Chains of Slavery, maar behoorde wel -samen met David zelf, zij waren vrienden- tot de harde lijn der republikeinen. Hij was er van overtuigd dat er eerst een noodzakelijke grote kuis moest gehouden worden, waarna zaken (=de sociaal rechtvaardige maatschappij) wel genormaliseerd zouden raken...
Hun voornaamste doel bestond erin de monarchie uit te schakelen. Dat kon (blijkbaar) maar op één manier: de dood. Zoals vaker in oorlogen, werd/wordt men -al dan niet gedwongen- voor of tegen. Toen dus, voor of tegen de republiek. En in naam van de Republiek, Vrijheid, Gelijkheid en Broederlijkheid werden vervolgens tal van -duizenden!- (politieke) moorden begaan. Het fysiek uitschakelen van een tegenstander was een algemeen aanvaard begrip. En dus: wie het zwaard hanteert..., zo mocht Marat vier jaar later in 1793 zelf ondervinden.

De Franse Revolutie was een revolutie echter die later volgens P.Kropotkin (notoir anarchist) werd omschreven als logischerwijs uitdraaiend op een dictatuur, omdat er -nog volgens Kropotkin- nu eenmaal geen revolutionaire regering kàn bestaan, het is namelijk een contradictorische term.

Nu het is hier niet mijn bedoeling aan de hand van dit schilderij mijn politieke voorkeur te uiten of nog een politieke situatie te analyseren. Wie lessen wil trekken uit de geschiedenis doet dit; op eigen verantwoordelijkheid. Misschien is dit wel voer voor een andere keer. Dan ook een discussie over het gebruik en misbruik van kunstwerken en kunstenaars voor politieke en ideologische doeleinden. En omgekeerd, het gebruik van politieke en ideologische motieven door kunstenaars.

David zelf was dus ook een revolutionair, en daarmee, zoals alle revolutionairen een beetje, een romantische ziel. Want strijdend voor zijn overtuiging(en).
Is dit schilderij nu hoe hij zijn vriend herinnerd? Hoe hij hem wil herinneren? Als de sterke man, ‘de’ revolutionair. Hoe hij, David, misschien ook zichzelf zou willen zien? Alleen, heeft een dode revolutionair niet juist dat ietsje meer? David verblijft na het zogenoemde terreurbewind van o.a. Marat, Robespierre en Danton even in gevangenschap, maar zal uiteindelijk na de machtsovername, de ‘restauratie’, door Napoleon I zelfs uitgroeien tot diens ‘hofschilder’ en tot dé schilder van de keizerlijke republiek.

Om maar te zeggen dat de grote thema’s van de romantiek zoals liefde en sentiment, heroïek en dood, vrijheid en recht ook elders in België te vinden zijn.
En mocht u op een echt Belgische connectie zitten wachten; na te zijn verbannen -bij de val van Napoleon- werkte en stierf de schilder ook in Brussel. Hij ligt er nog begraven. Gedeeltelijk toch; zijn hart (!) werd later overgebracht naar Parijs.

arch/ive/ief (2000 - 2005)