Journalistiek / Lang zoeken levert onthullingen op

Journalistiek / Lang zoeken levert onthullingen op
by raf Sunday, Nov. 21, 2004 at 10:09 PM

"De vijf grootste bankgroepen in België beleggen samen bijna 1,5 miljard dollar in de wapenindustrie". Dit zinnetje leidde een jaar geleden een ophemakend verhaal in Mo*-magazine in. Nu staat het in het Jaarboek Onderzoeksjournalistiek 2004. Want: ja, er zijn nog journalisten die spitten.

Het jaarboek is zopas voorgesteld in Rotterdam tijdens een tweedaagse ontmoeting over onderzoeksjournalistiek, georganizeerd door de Nederlands-Vlaamse vereniging VVOJ. Zo'n 250 voornamelijk Nederlandse journalisten wisselden vooral hopen ervaringen uit. Doel van de meeting: het peil van de journalistiek op krikken.

Onderzoeksjournalistiek kan onthullen, achterhalen, signaleren, vanuit de schermzone in het licht sleuren. Maar altijd komt er veel tijd, "noeste arbeid", inventiviteit en doorzettingsvermogen aan te pas.

Low budget

Duur hoeft het niet te zijn. Bart Demyttenaere deed een grootschalig opinie-onderzoek voor ongeveer... 1000€, over wat de Belgen over criminelen denken. Zijn loon kreeg hij in de vorm van een beurs van het Fonds Pascal Decroos betaald. Demyttenaere pakte het slim aan. Hij vormde een team met 5 gedreven eindejaarsstudenten. Samen gingen ze "treinen": tijdens tientallen treinreizen op het Belgische net legden ze enquête-formulieren voor aan reizigers van alle rang, stand, leeftijd en sexe. Op de trein willen de mensen meewerken, ondervond Demyttenaere. Het leverde hem 4535 ingevulde formulieren op.

Geweld op school? Robert Sikkes onderzocht hoe het daarmee nu ècht gesteld is in Nederland. Sikkes had duidelijk startvoordeel: hij werkt voor het blad van de onderwijsvakbond en hij kon de abonnees aanschrijven. Zo kreeg hij een panel van 900 leerkrachten samen, waarvan uiteindelijk de helft een enquêteformulier invulde. Ruim genoeg voor een goede doorsnee, aldus Sikkes. Zo bleek dat, algemeen gesproken, het nog meevalt met geweld op school. Maar, zegt Sikkes, hoe meer resultaten je verzamelt, hoe beter je kunt uitsplitsen tot specifieke situaties. Er bestaan, leerde het onderzoek, dus ook "scholen met 100% onveiligheid".

Sikkes vroeg hulp van de universiteit van Utrecht, vooral voor het verwerken van de statistiek. Aan de leden van het panel werden 100 vragen voorgelegd. Dat kostte 3000€ en relatief goedkoop; commerciële enquête-bureaus in Nederland rekenen al gauw 7000€ om 20 vragen aan een panel voor te leggen of 10.000€ voor 40 vragen.
Op deze manier had Sikkes voldoende stof voor 12 bladzijden copij in zijn onderwijstijdschrift. Had een free-lance journalist die artikelen moeten schrijven, dan had dat 2600€ gekost.

Rekeningen uitpluizen

Enquêtes doen is één manier om fenomenen te onderzoeken; nauwgezet pluizen in rekeningen en jaarverslagen is een andere. Xander Van Uffelen van de Volkskrant nam de jaarverslagen van 50 "goede doelen" onder handen. Dat zijn caritatieve of humanitaire organisaties, zoals de Leprastichting, het prinses Beatrix-fonds of SOS-Kinderdorpen. Van Uffelen probeerde te achterhalen hoeveel salariskosten die "goede doelen" aan hun bestuurders betalen. Een aantal organisaties, zo bleek, keert royale lonen uit. Bij de Nederlandse Hartstiching zorgde het nieuws zelfs voor een serieuze vertrouwenscrisis, intern en vanwege de gulle gevers.

Guido Muelenaere van Trends stak de salarissen van bestuurders en directeurs van de Bel20-bedrijven (de grootste beursgenoteerde Belgische bedrijven) in een lijst. Maar het was wel peuteren, rekenen en zeuren om de basisinformatie vast te krijgen. Want lang niet alle top-bedrijven lopen met de lonen van hun CEO's en managers te koop. Muelenaere publiceerde zijn rapport een week voor de sneuveltekst van de Code-Lippens bekendraakte. Die Code streeft ernaar dat bedrijven opener over hun interne financiële keuken rapporteren.

De VVOJ-prijs voor Onderzoeksjournalistiek is in Rotterdam aan Joost Oranje en Jeroen Wester van NRC Handelsblad overhandigd, voor hun Ahold-verslaggeving. Het Nederlandse supermarktconcern Ahold maakte zich op grote schaal schuldig aan "creatief boekhouden".

arch/ive/ief (2000 - 2005)