arch/ive/ief (2000 - 2005)

L’affaire Henri De Man
Actualité du socialisme et de l’alterglobalisme

Le 12 décembre 2003, l’AMSAB (Archives du Mouvement ouvrier et Socialiste, Gand) organisait un colloque sur « l’héritage d’Henri De Man. Ses idées à l’épreuve de l’actualité ».Cette initiative a été co-organisée par plusieurs unités d'enseignement et de recherche historiques dans les Universités flamandes (Gand, Bruxelles, Louvain), la FGTB anversoise et des organisations comme le Vermeylenfonds et le Masereelsfonds. Cette longue liste d’institutions et d’organisations donne l’impression d’une unanimité parmi les historiens et à gauche autour de la figure de De Man, qui est décrit dans le document de présentation comme « le plus important penseur du mouvement socialiste après Marx » et « celui qui a jeté les bases de la deuxième période du socialisme, optant pour la démocratie, pour les valeurs éthiques comme fondements de la social-démocratie, pour le réformisme, l’ouverture à la religion, l’économie dirigée ».

Au cours du colloque, aucun débat approfondi n’a été mené sur la trajectoire politique concrète de De Man : du socialisme à une dérive fasciste. Les voix critiques n’ont pas été entendues. Seul le SETCa a distribué un tract de protestation à l’entrée du colloque.

Malgré la participation de plusieurs chercheurs de haut niveau, nous avons de sérieux doutes sur la valeur scientifique de cette approche, qui ressemble plus à une réhabilitation politique dans le cadre de la campagne actuelle du SP.A pour un « socialisme éthique » qu’à une analyse critique et historique de l’œuvre d’Henri De Man. Il est tout à fait inacceptable de minimiser ce fait essentiel : en 1940, Henri De Man a décidé, en tant que président du POB, de dissoudre ce parti et de collaborer avec l’occupant nazi. Ainsi, De Man faisait le choix d’une rupture radicale avec les nombreux socialistes qui entraient en résistance.

Ce choix politique de De Man en 1940 est-il le résultat d’une « déviation » soudaine, d’une rupture quasi inexplicable ? Ou bien y a-t-il une cohérence dans l’évolution de la doctrine de De Man ? La collaboration n’est-elle pas le résultat d’un processus, d’une progression dans sa pensée qui, dans des circonstances historiques données, l’a conduit à des affinités avec le fascisme ?Ces questions méritent à nos yeux une place centrale dans une réflexion sérieuse sur l’héritage de De Man. Cela implique une évaluation nuancée de ses idées politiques avant sa collaboration en 1940, notamment : sa critique droitière de la démocratie parlementaire, sa correspondance avec Mussolini, son autoritarisme, son corporatisme, son élitisme, etc.

Le colloque a ressemblé à certains moments à une activité partisane du SP.A, lorsqu’une figure comme Karel Van Miert s’est lancé dans une forte plaidoirie néolibérale contre les alterglobalistes.

Nous sommes en droit de nous interroger sur le fait que la doctrine de De Man est revendiquée aujourd’hui par un courant du SP.A, dans un contexte de néolibéralisme, de crise, de chômage et de guerres. Est-ce un hasard si le drapeau de De Man est aussi hissé sur des sites internet d’extrême-droite ?

Réfléchir à ces questions nous permettrait de mieux comprendre quand et pourquoi une révision anti-matérialiste du socialisme peut mener, dans certaines circonstances historiques, à une dérive vers le fascisme.

Débat

Jaap KRUITHOF (Prof. émérite à l’Université de Gand, sous réserve)

Guy DESOLRE (docteur ULB, PS)

Raf VERBEKE (syndicaliste)

Modératrice : Griet VAN MEULDER (historienne)

Jeudi 22 janvier 2004, 19h30

Lieu : Groene Zaal, Studentenhuis De Brug, St-Pietersnieuwstraat 45, Gand

Organisateurs :
Studenten Tegen Racisme (STER) en collaboration avec le Groupe de Lecture "inlees(f)werkplaats", Masereelfonds Gand, Uilekot

De affaire Hendrik De Man
Actualiteit van socialisme en andersglobalisme

Op 12 december 2003 organiseerde het AMSAB een colloquium over «de erfenis van Hendrik de Man. Toetsing van zijn ideeën aan de actualiteit». Dit initiatief werd mede georganiseerd door verschillende vakgroepen Geschiedenis van Vlaamse universiteiten (UGent, VUB, KUL), het ABVV van Antwerpen, organisaties zoals het Vermeylenfonds en het Masereelfonds. Deze lange lijst van instellingen en organisaties geeft de indruk dat er unanimiteit bestaat bij historici en binnen de linkerzijde over de figuur van De Man die in de introductiefolder voorgesteld wordt als : “de belangrijkste denker van de socialistische beweging na Marx” en “gaat door als de grondlegger van de tweede fase van het socialisme, waarin gekozen wordt voor democratie, voor ethische waarden als grondslag voor de sociaal-democratie, voor reformisme, openheid tegenover de godsdienst, geleide economie.”

Tijdens het colloquium werd geen diepgaand debat gevoerd over het concrete politieke traject van De Man: van socialisme tot een fascistische ontsporing. Kortom, kritische stemmen kwamen niet aan bod. Enkel de BBTK deelde een protestpamflet uit aan de ingang van het colloquium.

Ondanks de deelname van verschillende kwaliteitsvolle onderzoekers, hebben wij ernstige twijfels bij de wetenschappelijke waarde van deze aanpak, die meer lijkt op een politieke rehabilitatie in het kader van een actuele SP.A-campagne voor een “ethisch socialisme” dan op een kritische en historische analyse van het œuvre van Hendrik De Man. Het is echter onaanvaardbaar om een essentieel feit te minimaliseren: Hendrik De Man heeft in 1940 als voorzitter van de BWP beslist om deze partij op te heffen en te collaboreren met de Nazi-bezetter. Daarmee koos De Man voor een radicale breuk met de vele socialisten die wel in verzet gingen.

Is deze politieke keuze van De Man in 1940 het resultaat van een plotse “ontsporing”, een bijna onverklaarbare breuk? Of zit er een coherente lijn in de ontwikkeling van het ideeëngoed van De Man? Is de collaboratie van De Man niet veeleer het resultaat van een proces, een evolutie van zijn doctrine die in de gegeven historische omstandigheden affiniteiten ontwikkelde met het fascisme ? Deze vragen dienen volgens ons centraal te staan in een ernstige reflectie over de erfenis van De Man. Dit vereist een genuanceerde evaluatie van zijn politieke ideeën vóór zijn collaboratie in 1940 waaronder: zijn rechtse kritiek op de parlementaire democratie, zijn correspondentie met Mussolini, zijn autoritarisme, zijn corporatisme, zijn elitarisme, enz.

Het colloquium leek op bepaalde momenten op een partijpolitieke activiteit van de SP.A waar een figuur zoals Karel Van Miert met een sterk neoliberaal pleidooi uithaalde tegen de andersglobalisten.

We kunnen ons vragen stellen bij het feit dat de doctrine van De Man vandaag in een context van neoliberalisme met zijn crisis, werkloosheid en oorlog, opnieuw wordt bovengehaald door een stroming binnen de SP.A. Is het toeval of niet dat ook uiterst-rechtse websites vandaag de draad van De Man opnieuw opnemen?

Een reflectie over dergelijke vragen zou ons toelaten beter te begrijpen wanneer en waarom een antimaterialistische herziening van het socialisme in bepaalde historische omstandigheden kan leiden tot een ontsporing naar het fascisme.

Debat

Jaap KRUITHOF (prof. emeritus UGent, onder voorbehoud)

Guy DESOLRE (docent ULB, PS)

Raf VERBEKE (syndicalist)

Moderator: Griet VAN MEULDER (historica)

Op donderdag 22 januari 2004 om 19.30u

Plaats: Groene Zaal in Studentenhuis De Brug, St-Pietersnieuwstraat 45, Gent

Organisatie:
Studenten Tegen Racisme (STER) in samenwerking met de Leesgroep 'inlees(f)werkplaats' en Masereelfonds Gent en Uilekot