De Verenigde Staten en Afrika

Vijf dagen lang doorkruiste president Bush het Afrikaanse continent. Daarmee is hij na Carter en Clinton het derde Amerikaanse staatshoofd dat er een meerdaagse reis door Afrika heeft opzitten. Volgens sommige waarnemers duidt dit op een ommezwaai in de buitenlandse politiek ten opzichte van het door problemen geteisterde werelddeel. Critici houden het dan weer bij een cynische maskerade in de aanloop naar presidentsverkiezingen.

During five days the American president George Bush crossed the African continent. Now he will be the United States third head of state visiting Africa for several days. Following some observers this effort confirms a reversal in US foreign politics towards the most devastated part of our world. Critics on the other hand are speaking about a cynical masquerade in times of upcoming presidential elections.

Tijdens de eerste dag raakte de Air Force One grond op de landingsbaan van Dakar. Bush werd er ontvangen door president Wade die hij ziet als een voorbeeldfiguur van Afrikaans leiderschap. Sinds zijn aantreden is Senegal immers een vrij stabiel land. De hoogtepunten van dit bezoek waren de ontmoeting met zeven West-Afrikaanse leiders over de toestand in Liberia en een bezoek aan het voormalig Nederlandse slaveneiland Goree. Net zoals tijdens de Top van Durban in 2001 weigerden hoge Amerikaanse gasten hun historische verantwoordelijkheid over slavenhandel uit te spreken. Veiligheidsadviseur Rice beschreef het als een ‘birth defect.’

Het ontvangst in Zuid-Afrika werd voorafgegaan door krasse uitspraken van Nelson Mandela die het had over ‘a US leader who cannot think properly.’ De Nobelprijswinnaar neemt het Bush persoonlijk kwalijk dat hij in Irak ten oorlog trok zonder mandaat van de Verenigde Naties. Huidig president Tabo Mbeki had weinig goede woorden over voor de Amerikaanse landbouwsubsidies. Ondanks deze kritiek en straatprotest bleef het ontvangst hartelijk. Voor de Verenigde Staten in Zuid-Afrika een belangrijke handelspartner en een factor van stabiliteit in de regio. President Bush drong aan om druk uit te oefenen op de Zimbabwaanse president Mugabe om na zijn betwiste verkiezingsoverwinning alsnog af te treden.

Derde tussenstop in Botswana: een rolmodel van vrijhandel. Deze staat doet het economisch inderdaad goed, maar 38,5 procent van de volwassen inwoners is HIV/Aids besmet. Het Amerikaanse staatshoofd beloofde een fonds voor Aids-bestrijding van 15 miljard dollar. Ook voor Uganda, het vierde gastland, had Bush lovende woorden. Hij complementeerde sterke man Museveni als pleitbezorger van de vrije handel. Over de Ugandese inmenging in Congo werd met geen woord gerept.

Alvorens terug te vliegen naar Washington, hield de delegatie nog enkele uren halt in Nigeria. Als vijfde olieleverancier hebben de Verenigde Staten hier harde economische belangen te verdedigen. Tijdens de besprekingen met pas de herverkozen Nigeriaanse president Obasanjo werden de heikele punten handig ontweken. De overheidscorruptie is hier onvoorstelbaar. De Wereldbank raamde dat maar liefst zeventig procent van de staatsfinanciën verdwijnen in allerlei patronagenetwerken. Dat verklaart voor een groot deel de kloof tussen enerzijds enkele machtige miljardairs en anderzijds twee derde van de bevolking die moet rondkomen met minder dan een dollar per dag. De dagen voor de reis naar Afrika van president Bush waren er over heel het land nog stakingen en manifestaties. De Nigerianen zijn misnoegd omdat ze niet eens hun eigen brandstof aan de pomp kunnen betalen. Ook de misdaad en de drugshandel in de miljoenensteden en het geweld tussen verschillende etnische en religieuze groepen brengt de toekomst van Afrika’s meest bevolkingsrijke land in gevaar.

‘Not aid but trade,’ zo luidt sinds enkele jaren het devies. Vrijhandel is het sluitstuk van het Amerikaanse ontwikkelingsbeleid. Bush’ Afrikatrip had in dit opzicht dan ook veel weg van een promotieronden voor verdere liberalisering. Als Afrika zijn grenzen opent en openbare diensten privatiseert, komt de rest vanzelf wel. Landen die werk maken van vrij verkeer van goederen, snelle liberalisering, het opheffen van handelsbarrières, gelijke behandeling van buitenlandse investeringen en intellectuele eigendomsrechten mogen zo deelnemen aan het African Opportunity and Growt Act (AGOA). Hierdoor verwerven ze voor negentig procent vrije toegang tot de Amerikaanse markt. In 2001 beloofde de Amerikaanse president ook al 200 miljoen dollar steun aan privé-investeerders in Afrika.

Tussen deze voornemens en de huidige realiteit blijft echter een groot verschil bestaan. De commerciële relaties met Afrika als aandeel van de totale Amerikaanse handelsbetrekkingen blijfven beperkt tot twee procent. Daarbij bestaat dit percentage voor het grootste deel uit opbrengsten en investeringen in de oliesector. De invoerstijging uit Afrika Beneden de Sahara komt voor 86 procent ten deel aan de drie grootste olieproducerende landen: Nigeria, Angola en Gabon. Ook de Amerikaanse investeringen concentreren zich voor meer dan zeventig procent in de lucratieve petroleumsector. Deze handel brengt voor de doorsnee Afrikaan weinig zoden aan de dijk. Ten eerste creëren de Amerikaanse oliegiganten slechts zeer beperkt werkgelegenheid. De installaties worden opgebouwd met materiaal uit het Westen en veelal ook door eigen technici onderhouden. In de olierijke kuststaten van Nigeria worden er zelfs bloedige conflicten uitgevochten om de schaarse arbeidsplaatsen. Ten tweede liggen de Westerse petrobedrijven niet wakker van de corruptie de welig tiert bij bureaucraten en regeringsleden. Global Witness meldt bijvoorbeeld dat er in Angola de afgelopen twee jaren twee miljard dollar aan olie-inkomsten verdwenen is. Dit is een bedrag dat overeenkomt met een kwart van het staatsbudget

Landbouwsubsidies in Amerika, maar ook in Europa en andere economische grootmachten, ondergraven iedere inspanning om de Afrikaanse landen er economisch bovenop te helpen. In mei dit jaar nog bekrachtigde president Bush voor de komende tien jaar een pakket van 190 miljard dollar overheidshulp aan Amerikaanse graan- en katoenboeren. Oxfam berekende dat de Verenigde Staten jaarlijks drie keer meer aan katoensubsidies uitgeven dan het totale budget van de belangrijkste bron van ontwikkelingshulp: USAID. Dit had tot gevolg dat de exportinkomsten van Burkina Faso dat jaar met twaalf procent terugliepen. Dergelijke betoelaging resulteert ook in een overproductie van de meeste landbouwgewassen waardoor de internationale beurskoersen van landbouwgewassen kelderen. Voor de meeste Afrikaanse landen met een overwegend agrarische samenleving heeft dit desastreuze gevolgen.

15 Miljard dollar beloofde Bush te storten in een Amerikaanse fonds voor Aids-bestrijding in twaalf Afrikaanse en twee Caribische landen. Dit is zondermeer een belangrijke bijdrage in het gevecht tegen de dodelijke ziekte waarmee in Afrika op dit moment dertig miljoen mensen besmet zijn. Maar het is nog lang niet duidelijk of deze belofte ook wordt waargemaakt. Het Congres moet haar fiat nog geven en de Amerikaanse begrotingsdienst heeft met een deficit van naar schatting 300 miljard al veel moeite om de eindjes aan elkaar te knopen. Ten tweede blijft het de vraag of met dit geld ook goedkopere generische Aids-remmers worden aangekocht. In November vorig jaar maakte de president zelf nog duidelijk dat hij van dit soort medicijnen niets wilde weten. De aanstelling van Randall Tobias, voormalig bestuurder van een van Amerika’s belangrijkste farmaceutische bedrijven Eli Lilly and Company als hoofd van het Aids-programma doet eveneens het tegendeel vermoeden. Terreinwerkers vrezen ook dat Aids-preventieprogramma’s op de leest van Bush conservatieve achterban zullen geschoeid worden. Dit betekent waarschijnlijk een beperking van het verspreiden van condooms of in andere woorden: ‘First, abstain. If you can’t abstain, be faithfull. If you can’s be faithfull use a condom.’

‘I'll be carrying a message to the African people that, first, America cares about the future of Africa.’ Om deze woorden kracht bij te zetten, doet president Bush maar al te graag zijn ontwikkelingsprogramma’s uit de doeken. Onder zijn paradepaardjes: een Millenniumfonds van 1,3 miljard dollar, 200 miljoen dollar voor het Famine Fund, voor volgend jaar 450 miljoen voor het Aids-bestrijdingsprogramma en meer kwijtschelding van de schuldenlast. In het begrotingsvoorstel voor 2004 lezen we echter dat er tegelijkertijd ongeveer 1,5 miljard aan Development Assistance geschrapt wordt. Loze woorden dus, want in het totaalplaatje verandert er weinig. Opvallend is ook dat maar liefst 36 procent van de middelen voor internationale samenwerking (de uitgaven van het State Department) wordt geïnvesteerd in militaire trainingsprogramma’s en bestijding van de drugshandel.

Jaarlijks belanden duizenden tonnen graan uit de Verenigde Staten in Afrika. Voedselhulp heet dit officieel, maar in werkelijkheid profiteert vooral de Amerikaanse landbouwer. In Amerika is er immers een overschot. Doordat de overheid massaal graan opkoopt voor ‘het goede doel’, komt deze praktijk neer op verdoken steun aan de eigen agrarische sector. De kleinschalige landbouw in Afrika zelf is de dupe. De humanitaire hulp komt vroeg of laat immers terecht op de plaatselijke markt en wordt tegen lage prijzen verkocht. Tienduizenden lokale boeren geraken daardoor hun oogst aan de straatstenen niet meer kwijt en gaan over kop. Dat import noodzakelijk is, wordt ontkracht door cijfers van de Verenigde Naties. Landen zoals Kenya, Tanzania en Zuid-Afrika zijn in staat duizenden tonnen graan ter beschikking te stellen. Ten tweede belanden op deze manier jaarlijks gigantische hoeveelheden genetisch gemanipuleerd voedsel in de voedselketen. Tot spijt van de Afrikaanse landbouw, want die komen in de problemen met de export van voedsel naar Europa.

‘Secondly, parts of Africa are -- they've got ongoing terrorist threats.’ Ook op het Afrikaanse continent wil Bush een dam opwerpen tegen het internationale terrorisme. In verschillende toespraken werd verwezen naar de aanslagen in 1998 tegen de Amerikaanse ambassades in Kenia en Tanzania en mogelijke activiteiten van Al-Qaeda in de diamanthandel. Vlak voor het vertrek van Bush maakte The Wallstreet Journal dan sprake van vier geplande nieuwe legerbases in Ghana, Algerije, Senegal en Mali.

Hoe dan ook, het is twijfelachtig of de veiligheidspolitiek in Afrika er ook een vóór Afrika zal zijn. De beelden van de omgebrachte marines die naakt door de straten van Mogadishu werden gesleurd, liggen nog op het netvlies van veel Amerikanen. Sinds dit debacle in Somalië is dé militaire supermacht niet meer geneigd tussen beide te komen in de vele gewapende conflicten. (Liberia) Ondanks de ontvlambaarheid van de binnenlandse toestand blijven de Verenigde Staten voor miljoenen dollars wapens exporteren naar Angola, Kameroen, Ethiopië en Nigeria.

De militaire aanwezigheid vandaag lijkt vrede enkel ingegeven door nationale belangen. Zo is er, hoe kan het ook anders, olie. Amerika wil zijn afhankelijkheid van het Midden-Oosten afbouwen. Daarom wil het zich meer richten op de grote voorraden petroleum die verschillende Afrikaanse landen zoals Nigeria en Angola herbergen. Daarbij biedt de offshore ontginning in de Golf van Guinee meer veiligheid. Ook het rechtstreekse transport naar Amerika over de Atlantische Oceaan is minder kwetsbaar.

Een andere strategische uitvalsbasis is de Hoorn van Afrika. Sinds de aanslagen van 9/11 zijn er honderden Amerikaanse militairen gelegerd in Kenia en Djibouti. Van daaruit controleren ze de engte van de Rode zee en worden ondermeer Ethiopië en Sudan die volgens het Pentagon beiden Al-Qaedacellen huisvesten in de gaten gehouden. De Bush-administratie pakte eerder al uit met 100 miljard dollar voor het gevecht tegen terrorisme in Oost-Afrika.

Veel mooie beloften dus. Maar in de coulissen van deze mediashow gaat de marginalisering van Afrika gewoon door. De beleidsmakers in de Verenigde Staten houden niet van die naïeve ontwikkelingshulp of gezwans over eerlijke handel. Dat is alleen goed om de geëmotioneerde Amerikaanse opinie in de voorbereidingen van de Presidentsverkiezingen gewetensrust te brengen. Met de reddingsboei van de vrijhandel moeten de uitgeputte drenkelingen zich maar zèlf aan boord zien te hijsen.

arch/ive/ief (2000 - 2005)