arch/ive/ief (2000 - 2005)

We hebben steeds meer nodig om gelukkig te zijn. Hoe te overleven in de consumptiemaatschappij? Marius de Geus, schrijver van het boek 'The End of Over-consumption - Towards a Lifestyle of Moderation and Self-restraint', vertelde er gisteren over tijdens de aanloopdag van zaterdag 24 mei, goeorganiseerd door Omslag. Hieronder een beetje licht op zijn verhaal.

Voor veel mensen zijn zelfbeperking en matigheid niet langer centrale waarden in het leven. Flitsende reclames op televisie proberen onze kinderen te overtuigen dat het uitgeven van geld een 'bevrijdende ervaring' is. De luxe levensstijl van popsterren en andere idolen wordt hen voorgehouden als hét doel van het leven. De reclamemakers willen ons doen geloven dat consumptie ons zal voorzien van respect, macht, voldoening, afleiding en plezier. Het uitgeven van geld, het leiden van een luxe leven en het houden van spectaculaire vakanties in verre oorden zijn de norm geworden voor grote groepen jongeren en ouderen.

Meer consumptie, meer geluk
Veel mensen blijken bereid om meer te werken, omdat betaald werk wordt gezien als het middel dat hen in staat stelt om via consumptie 'gelukkig' te worden. Zij zitten gevangen in de val van het willen bijblijven bij hun buren, familie en vrienden: het bekende 'keeping up with the Joneses'. De vraag moet echter gesteld worden of door al dat uitbundige werken en consumeren het geluksgevoel van de bevolking wel is gestegen. Wie goed om zich heenkijkt, ziet mensen gespannen raken door een hoge werkdruk, terwijl in de praktijk de beloften van een hoog consumptiepatroon vaak tot grote teleurstellingen leiden.
Hoewel de individuele consumptieve bestedingen van de meeste burgers toenemen, nemen hun behoeften en begeerten niet af. Dat is lastig. Zoals de Engelse filosoof Thomas Hobbes ooit heeft uitgelegd, is het geluk van de mens geen statische toestand. De vervulling van een wens is enkel een stap naar het ontstaan van een nieuwe wens.

Bezwijken voor verlokkingen
In mijn nieuwe boek 'The End of Over-consumption' wordt onderzocht welke ontwikkelingen een ingrijpende verandering van individuele consumptiepatronen en levensstijlen tot een harde noodzaak maken. Want wat zijn de gevolgen voor natuur en milieu van al dat moderne geconsumeer en gereis naar exotische oorden. Hoe komt het eigenlijk dat de Westerse overheden geen voorrang hebben gegeven aan het beperken van individuele consumptieniveaus? Welke verklaringen kunnen worden bedacht voor het ontstaan van de massacultuur van consumptie? Waarom bezwijken vele burgers toch zonder enig verweer voor de verlokkingen en verleidingen van de consumptiemaatschappij?

De tegenbeweging
Gelukkig is er echter een krachtige tegenbeweging aan het opkomen van mensen die bewust wensen te breken met overconsumptie en die pleiten voor een vereenvoudigde leefwijze en allerlei vormen van zelfbeperking. Volgens hen leidt een overmatige consumptie niet tot menselijk welbevinden en gaat dit hoe dan ook ten koste van een schone leefomgeving en het behoud van de natuur. Overconsumptie heeft ook negatieve gevolgen voor de mogelijkheid van mensen in de Derde Wereld om een rechtvaardig aandeel te hebben in de natuurlijke hulpbronnen van de wereld. En wie minder consumeert hoeft doorgaans minder lang en veel te werken, waardoor hij of zij meer tijd overhoudt voor andere belangrijke zaken in het leven, zoals het aangaan van vriendschappen, het geven van hulp aan anderen of het verrichten van vrijwilligerswerk. Zo kan men ook de juiste balans weten te vinden tussen privé en werk, met aanzienlijk minder kans op stress en burn-out.
Waarom zijn overvloed, luxe en een gematigde levensstijl geen voorwaarden voor het 'goede leven'? Is het juist dat gematigde bezittingen voldoende zijn om een leven van geluk en voorspoed te leiden? Wat zijn eigenlijk de belangrijkste kenmerken van een matige en sobere levensstijl? En hoe kunnen we bereiken dat op den duur werkelijke culturele doorbraken gaan ontstaan op het gebied van houdingen ten opzichte van de natuur, levensstijlen en algemene consumptieniveaus?

Marius de Geus: The End of Over-consumption - Towards a Lifestyle of Moderation and Self-restraint. International Books, Utrecht 2003. 222 pag. ISBN 90-5727-046-3. Prijs E 21,-.

1 In het artikel wordt het hebben van rijkdom en de daarbij horende mogelijkheden om van het leven te genieten vooral gezien als het bedenksel van de reclame en minder als een mogelijkheid om een gevarieerde en boeiende levenskwaliteit te verwerven. Ik beweer niet dat het geluk van een individu afhangt van zijn welstand, maar het helpt.
2 "Wensen die in vervulling gaan creëren nieuwe wensen". Daar is niets op tegen. Dat is de motor die ontwikkeling en verandering teweegbrengt. Het is wel een probleem dat individuele wensen worden gestimuleerd en sociale wensen worden afgeraden zeker als men ze wil realiseren. Zie bv. Het verhaal van Forge de Clabecq. Eerst was er de wens van de werknemers het werk te behouden, vervolgens wilde men die wens realiseren, vervolgens vond men die wens onrealistisch, vervolgens gevaarlijk en vervolgens in de rechtzaal crimineel.
3 Verder in het artikel wordt naar een verklaring gezocht waarom de Westerse overheden die individuele consumptieniveaus niet hebben beperkt. De Westerse overheden verzuimen niet alleen de individuele consumptie te milderen, ze zijn zeer actief om daar waar het kan die te stimuleren. Landen waar men het realiseren van sociale wensen wel als beleidsinstrument hanteert of hanteerde werden of worden het leven moeilijk - of onmogelijk gemaakt. Zelfs geweld ( meestal bevrijding genoemd) is voor de Westerse overheden een aanvaardbaar instrument om hun samenlevingsmodel op te leggen. Bekijk bv de houding van de Westerse landen ten overstaan van (voormalige)socialistische of socialiserende landen.
4 Het lijkt me volstrekt onrealistisch om sociale correctie te verwachten door het preken voor matige consumptie.
De overgrote meerderheid van de bevolking moet danig hard werken om een respectabel levensniveau te bereiken, als ze het al bereiken. Daarom lijkt het me eerder zinvol dat je samen met de minstbedeelden de strijd zou aangaan om de maatschappelijke verhoudingen te veranderen, in plaats van (zoals Marieus De Geus dat naar mijn gevoel doet) met een keuken- tuin en huisfilosofie je eigen onmacht met wierook te esthetiseren.

Il n'y a pas opposition entre le fait de vouloir freiner la surconsommation et le fait de vouloir réduire les inégalités. Consommer, c'est alimenter la machine néolibérale qui creuse les inégalités.

Le problème n'est pas, comme par le passé, une insuffisance de la production. La production est plus que suffisante. On a d'ailleurs du mal à gérer, écouler, éliminer les surplus.

Le problème, c'est la répartition. Et il y a un choix politique à faire entre une société inégalitaire avec une élite riche et une société plus égalitaire avec de moins grandes possibilités d'enrichissement personnel.

Tu dis que la production est suffisante. Est-ce vraiment vrai? N'est-il pas possible qu'on produit trop de mauvaises choses? Et pas assez de bonnes choses? On peut par exemple produire beaucoup de Mercedes. Mais est-il suffisant pour les gens qui ont besoin de médicaments contre le SIDA de redistribuer des voitures?
En plus il faut se rendre compte des ressources naturelles limitées.
Il faut donc faire plus que simplement redistribuer ce qui est produit. Il faut aussi changer la façon de produire en se demandant quelles sont les vraies priorités économiques.

La question du traitement du sida est emblématique. Les firmes pharmaceutiques ont empêché des initiatives de production de médicaments génériques dans des pays ravagés par le sida en invoquant le droit des brevets.

L'idée était que si l'Afrique n'achetait pas les médicaments au prix fort, les firmes pharmaceutiques gagneraient moins d'argent (quelle horreur !) et ne pourraient pas financer leurs recherches, susceptibles à terme de sauver des vies. Et, dans l'immédiat, tant pis pour les sidéens qui ne peuvent pas s'offrir le traitement...

Les forces de production sont bien présentes, pour les cabriolets intérieur cuir comme pour les médicaments. C'est la volonté de (laisser) produire les biens de première nécessité qui fait défaut, et aussi de fournir ces biens à ceux qui en ont le plus besoin.