"Mensen moeten reageren"/Journalistiek & deontologie, interview met Flip Voets

* "We hopen - en verwachten - dat het invloed zal hebben"

Mourad Bekkour: "Sinds het midden van de jaren negentig bestond er al een Raad voor Deontologie. Wat is het verschil met de nieuwe Raad voor de Journalistiek ?"

Flip Voets: "Er zijn een paar verschillen. De raad voor deontologie was een initiatief van de Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België (AVBB). De raad heeft een aantal jaren gefunctioneerd, maar bestond uit journalisten die op vrijwillige basis één keer per maand bijeen kwamen om zich uit te spreken over binnengekomen klachten. Dat initiatief had hoe langer hoe meer succes. Het werk werd dus erg zwaar voor mensen die dat louter vrijwillig deden. Men besefte echter ook dat niet alleen de journalisten verantwoordelijkheid dragen voor wat er in de pers gebeurt, maar ook de hoofdredacties en de directies. Deze laatsten bepalen tenslotte de manier van werken op een redactie, zoals de werkdruk. Bovendien deden zich een aantal belangrijke ontwikkelingen voor in de tweede helft van de jaren negentig."

Bekkour: "Bedoel je de zaak Dutroux ?"

Voets: "Ja, onder meer. Na kritiek op de berichtgeving over de zaak Dutroux en over de Agusta-zaak, vroeg de politieke wereld om de oprichting van een deontologisch orgaan. Er werd zelfs een wetsvoorstel ingediend door de vorige minister van Justitie, Stefaan De Clerck. En dat bracht uitgevers en journalisten rond de tafel."

Bekkour: "De bemiddelingsbevoegdheid is ook een verschil met de vorige raad ?"

Voets: "Er zijn twee belangrijke verschillen. Een eerste verschil ligt in de samenstelling: journalisten, uitgevers en deskundigen leveren ieder een derde van de achttien leden. Ten tweede fungeert de secretaris-generaal ook als ombudsman. We zijn ervan overtuigd dat een aantal aan de pers gerichte klachten of verwijten in korte tijdsspanne rechtgezet kunnen worden via minnelijke weg. In dat geval is de zaak dan geregeld en moet die niet voor de Raad gebracht te worden, die met zijn achttien leden een vrij zware bedoening is."

Bekkour: "Heb je voor de bemiddelingsfase een beperkte periode ?"

Voets: "Volgens het reglement heb ik twee maanden. Maar het hangt ook een beetje van de zaak af. Sommige zaken zijn binnen enkele weken geregeld, terwijl andere langer duren."

Bekkour: "De Raad kan wel geen sancties opleggen."

Voets: "De Raad doet een uitspraak die een morele beoordeling inhoudt. We hopen - en verwachten - dat het een zekere invloed zal hebben op journalisten. Het is natuurlijk nooit leuk om op de vingers te worden getikt door collega-journalisten. Wat de Raad nog wel kan doen - en dat is nog een verschil met de vorige raad - is het medium vragen om een rechtzetting te publiceren waarvan de tekst door de Raad wordt opgelegd. De media hebben toegestemd om dat te doen."

Bekkour: "Hebben ze daarvoor iets getekend ?"

Voets: "Neen, maar het staat in het reglement. En ze hebben het reglement aanvaard. Natuurlijk blijft het vrijwilllige keuze. We moeten een eerste keer nog afwachten. Ik ben niet zeker of het medium dat gevraagd wordt een rechtzetting te publiceren, erg enthousiast zal reageren. In Nederland bestaat er al enkele tientallen jaren een Raad voor de Journalistiek en daar haken af en toe kranten en organisaties af. Bijvoorbeeld de grootste krant van Nederland, De Telegraaf - die af en toe neigt naar een sensatiekrant - was gedurende een aantal jaren de 'beste klant' bij de Raad voor de Journalistiek. Die kreeg de ene berisping na de andere en is er na een tijdje uitgestapt. Maar een aantal jaren nadien had De Telegraaf een nieuwe hoofdredacteur. Die wilde het prestige van de krant terug oppoetsen door opnieuw lid te worden van de Raad. Bij ons speelt nog iedereen mee, maar ik sluit niet uit dat ook hier zulke evoluties kunnen voorkomen. "

* "Is een kleine, vrijwel onzichtbare rechtzetting dan voldoende ?"

Bekkour: "Is het deontologisch verantwoord om op basis van "betrouwbare anonieme bronnen" zware beschuldigingen te uiten, zoals Het Laatste Nieuws deed ("Er zijn wapens gevonden bij Abou Jahjah") of De Morgen ("Abou Jahjah heeft banden met terroristische groeperingen"). En wat als die beschuldigingen niet blijken te kloppen ? Is een kleine, vrijwel onzichtbare rechtzetting dan voldoende ?"

Voets: (voorzichtig): "Je moet wel weten dat sommige kranten nog maar sinds kort spontaan rechtzettingen publiceren en dat vind ik een zeer goede evolutie. Die rechtzettingen vallen mij wel op."

Bekkour: "Ja, maar dat komt omdat jij secretaris-generaal en ombudsman bent van de Raad voor de Journalistiek. Het is jouw vak."

Voets: (aarzelt) "Die rubriek bestaat nog niet zolang, maar zodra het de gewoonte is, krijgt het meer en meer aandacht. Het is in ieder geval een stap vooruit."

* "Zou niet elke journalist zich daartoe moeten verbinden ?"

Bekkour: "Het is duidelijk dat een krant een bepaalde positie kan innemen. Maar enkele weken gelden was ik op een uiteenzetting van VRT-journalist Stefaan Blommaert en die meldde dat journalisten van de openbare omroep - in tegenstelling tot journalisten van een krant - een neutraliteitsverdrag moeten ondertekenen. Zou niet elke journalist zich daartoe moeten verbinden ?"

Voets: "Zeker niet. De deontologie van de journalist is onder meer dat de journalisten de feiten moeten respecteren en correct moeten berichten. Dus de feiten die hij geeft, moeten waarheidsgetrouw zijn. Klopt dat niet, dan is dat een deontologische fout en moet dat eventeel rechtgezet worden. De pers heeft ook andere functies dan puur feiten vertellen. De pers vertolkt ook opinies. Waarom moet de openbare omroep neutraal zijn ? Nu ja, het woord zegt het bijna zelf, dat is de openbare omroep. Dat is een omroep die door ons allemaal betaald wordt. Ik heb ook twintig jaar lang op de openbare omroep gewerkt en ben een groot aanhager van dat systeem. Maar niet voor iedereen. Ik vind dat er evenzeer opiniebladen moeten zijn: uiterst links, centrum, rechts, katholiek, liberaal...noem maar op. Dat is het recht op opinie en is heel belangrijk voor de democratie.

Dus je hebt wel een onderscheid tussen die twee rollen van de media - eigenlijk zijn het drie rollen, namelijk ook een soort forum bieden voor verschillende opinies. Hoe langer hoe meer evolueren kranten van partijbladen tot fora. Daarnaast blijven de neutrale media (TV en radio) van groot belang, zoals de Openbare Omroep, maar ook commerciële en regionale omroepen. Zij werken alle met licenties van de overheid. Aangezien er maar een beperkt aantal kanalen beschikbaar is, kan men daar hogere eisen aan stellen, zoals neutraliteit. Maar voor een krant of een tijdschrift is dat helemaal niet het geval. Het tweede lid van het artikel 25 in de grondwet zegt dat er daarop geen censuur mag worden uitgevoerd en er geen borgstelling kan gevraagd worden."

* "De pers is vrij. Iedereen kan aan journalistiek doen."

Bekkour: "Even was er het denkspoor om de Raad de bevoegdheid te geven in bepaalde gevallen de perskaart van een journalist in te trekken. Is men daarvan afgestapt omdat anders de VRT niet mee in de boot zou gestapt zijn ?

Voets: "Ik kan me voorstelllen dat er een aantal mensen waren die daar niet direkt voorstander van waren. Maar dat heeft ook te maken met het feit dat het eigenlijk een andere organisatie is die de perskaarten uitreikt."

Bekkour: "Bedoel je de commissie ?"

Voets: "Ja, en dat is trouwens een federale commissie en dan zit je direkt in de Belgische complexiteit. Wij daarentegen zijn een Vlaamse Raad voor de Journalistiek."

Bekkour: "En wat is het belang van zo'n perskaart ?"

Voets: "Dat is vooral praktisch. Je kunt evengoed aan journalistiek doen zonder perskaart. Alleen zijn er een aantal faciliteiten die je hebt. Bij een betoging bijvoorbeeld zal je zonder perskaart niet door het cordon van de politie kunnen, wat voor fotografen wel belangrijk is. Ook in persconferenties mogen alleen journalisten met een perskaart binnen. Maar ik herhaal het: de grondwet zegt dat de pers vrij is. Dus iedereen kan aan journalistiek doen, zonder specifieke scholing. Een perskaart is eigenlijk gewoon heel praktisch. Zo krijg je na een aantal jaar korting op het openbaar vervoer."

* "Betrouwbare bronnen"

Bekkour: "Enkele weken geleden zei je in een interview : "Wat mij zorgen baart, is het gemak waarmee onthullingen worden uitgebracht zonder bronvermelding." Wat kan de Raad hieraan doen ?"

Voets: "Wat ik eigenlijk bedoelde is dat het bijna een mode is geworden in België om te verwijzen naar "betrouwbare bronnen", zonder ze te openbaren. Ik vind dat schadelijk voor de journalistiek. Als je goede bronnen hebt, die je bekend kúnt maken, maak ze dan bekend. Dat zal je geloofwaardigheid ten goede komen. De pers is ook een soort waakhond van de regering. De pers heeft inderdaad zaken onthuld, waarvan ze de bronnen moest geheim houden om ze te beschermen. Maar de regel stelt dat een journalist zijn bronnen bekend moet maken. Een journalist voelt zich vaak belangrijk door te zeggen: 'Ik weet hier dingen uit goede bron en ik heb connecties die jullie niet hebben.' Dat is geen gunstige evolutie."

Bekkour: "En kan de Raad hier niks tegen doen ?"

Voets: "We kunnen pleiten voor het bekend maken van bronnen. Maar kijk, de Raad is niet een soort van oppercensor, die gaat zoeken wat er allemaal op het journalistieke veld misloopt...We zijn dat wel, maar indirect door een uitspraak te doen over klachten. Tenslotte zijn we niet de enige die verantwoordelijk zijn voor de deontologie. De belangrijkste verantwoordelijken blijven nog altijd de hoofdredacties."

* Campagne om de Raad bekend te maken

Bekkour: "Bedoel je nu dat er als niemand een klacht indient, de Raad zonder werk zit ?"

Voets: "In uitzonderlijke gevallen voorziet het regelement dat de raad zelf initiatieven neemt. En we zullen dat zeker doen..."

Bekkour: "Maar zijn er al veel mensen op de hoogte van de Raad ? Ik denk het niet."

Voets: "Dat is juist. Maar we zijn ook pas begonnen in december. Ik had veel werk met de praktische organisatie. En het mag bekend zijn: het is ook niet eenvoudig om aan een financiering te komen. Ik moet achter sommige media aanzitten om met geld over de brug te komen. Het is ook een heel slechte tijd voor de pers. Mensen worden ontslagen om uit de kosten te geraken. Als ze daar bovenop een factuur krijgen van duizend euro van de Raad die hen dreigt op de vingers te gaan tikken, dan begrijp je dat ze daar niet allemaal voor staan te springen. We zijn wel van plan om dit jaar een campagne te voeren naar het grote publiek toe om ons bekend te maken. Maar daarvoor moet ik eerst genoeg leden hebben. Vorige week hebben we het akkoord getekend met de VRT, maar er waren een aantal prinicipiële problemen."

Bekkour: "Wat waren die principiële problemen ?"

Voets: "Naast onze Raad bestaat er ook een Geschillenraad, waar de VRT onder valt en die alle klachten tegen de VRT - en ook VTM en de regionale omroepen - behandelt. De meeste klachten kwamen van het Vlaams Blok, maar de VRT werd bijna altijd in het gelijk gesteld. Er kan echter een probleem ontstaan wanneer een klacht zowel bij ons als bij de Geschillenraad wordt ingediend en wij een andere uitspraak doen. Daarom wil de VRT dat eerst de wetgeving aangepast wordt en tot zolang werken wij louter als bemiddelingsorgaan. Voorlopig kunnen mensen dus enkel bij ons terecht met vragen en klachten, maar als het niet tot een minnelijke schikking komt, maak ik het dossier over aan de interne commissie van de VRT zelf of de Geschillenraad. "

* "Niet alle journalisten enthousiast over onze Raad"

Bekkour: "U bent ook niet te spreken over de harde aanpak door het gerecht van journalisten, ook wat betreft de respectering van het bronnengeheim. Het lijkt erop dat zelfregulering zelfbescherming wordt ?"

Voets: "Dat zal nog moeten blijken, maar dat betwijfel ik toch. In de laatste vijf jaar van haar bestaan heeft De Raad voor Deontologie - die toen alleen uit journalisten bestond - ongeveer honderd klachten binnengekregen waarvan één klager op de drie gelijk kreeg: de journalist had niet zorgvuldig gehandeld. Vier op de tien klachten bleken ongegrond te zijn. In nog een derde van de gevallen velde de Raad een genuanceerd oordeel. Het was dus niet louter zelfbescherming. Ik kan je bovendien verzekeren dat niet alle journalisten zo enthousiast zijn over onze Raad."

* "17 opleidingen journalistiek in 'Vlaanderen' "...

Bekkour: "Waarom de problemen niet bij de wortels aanpakken en de journalisten beter opleiden in plaats van een wildgroei aan instellingen en raden ? In België bestaat immers nog altijd geen universitaire opleiding Journalistiek."

Voets: "Neen, maar er zijn ondertussen wel zeventien opleidingen journalistiek in Vlaanderen alleen en dat is misschien een beetje van het goede teveel."

Bekkour: "Waarom dan niet één echte universitaire opleiding journalistiek in plaats van een een cursus hier en een cursus daar ?"

Voets: "Een druppeltje concurrentie is gezond, maar je raakt hier een belangrijk punt aan. Het waken over de kwaliteit van de media is echter niet alleen een taak van de Raad voor de Journalistiek. Er moeten veel initiatieven zijn."

* "Mensen moeten reageren"

Bekkour: "Kan de Raad geen druk uitoefenen op de overheid voor betere opleidingen journalistiek ?"

Voets: "Er lopen momenteel gesprekken met de Vlaamse regering om bijscholingen te bevorderen. Mensen komen vaak op een redactie terecht en beginnen daar maar te draaien. Jarenlang lopen ze van het ene incident achter het andere aan. De kennis van de islam is bijvoorbeeld beperkt bij een aantal mensen en plots moeten ze dan verslag uitbrengen over incidenten met islamitische jongeren en trappen in de val van vooroordelen. Daar kunnen bijscholingen van enkele dagen per jaar iets aan veranderen, maar er zijn meerdere initiatieven nodig om iets te doen aan de kwalititeit van de media. De Raad is daar maar een initiatief van. Andere initiatieven moeten mikken op een betere opleiding, grotere verantwoordelijkheid van hoofdredacteurs en een kritischere zin van het publiek zelf. Mensen moeten reageren. Reageren met klachten bij ons, maar ook met lezersbrieven. Men moet aan de media laten weten dat men het niet eens is met wat er in de krant verschijnt. Journalisten en kranten zijn vaak veel gevoeliger dan men denkt aan reacties van het publiek. In het recente debat "oorlogsjournalistiek in Borgerhout" zat ook Jan-Pieter Everaerts, die een wekelijks e-zine schrijft met mediakritiek. Dit soort initiatieven moet gestimuleerd worden. De kranten staan vol met theaterkritiek. Hoeveel mensen gaan gemiddeld naar het theater ? Ettelijke tienduizenden misschien ? Maar de media bereiken miljoenen mensen, dus waarom zou er niet meer mediakritiek zijn ? Vroeger had je bijvoorbeeld in de Humo een zeer goede kritische bladzijde over televisieprogramma's. Waar is die naartoe ? Nu wordt er zo'n beetje grappig over geparafraseerd, maar echte mediakritiek is er niet meer."

* "Dat is éne van ons"

Bekkour: "Dat gebrek aan mediakritiek, komt dat niet voor een deel door de commercialisering van de media ? Zo kan bijvoorbeeld een dagblad niet zo snel meer kritiek uiten op een zender die in handen is van dezelfde mediamagnaat."

Voets: "Dat kan meespelen in een aantal gevallen. Ik ga niet ontkennen dat bijvoorbeeld Het Laatste Nieuws kritischer is voor de VRT dan voor VTM. Maar ik heb nog geen bewijzen dat dat een soort van bevel is van meneer Van Thillo. Het is ook vaak het banale club-gevoel, zo van: "dat is éne van ons". Maar mediakritiek zou ook meer moeten komen vanuit de universitaire wereld, aan de hand van vrije tribunes, lezersbrieven en commentaarstukken."

* "De best gelezen delen van een krant"

Bekkour: "Vele mensen vinden het moeilijk om een lezersbrief gepubliceerd te krijgen. Zeker als er gegronde kritiek in staat over de manier van werken van een krant."

Voets: "Het is misschien ook een manier van aanpakken. Ik vind dat kortzichtig, want lezersbrieven zijn de best gelezen delen van een krant. Een hoofdredacteur zou blij moeten zijn met veel lezersbrieven. Bovendien kosten ze niks. Het is natuurlijk uw recht een krant frontaal aan te vallen, maar tja, het zijn ook geen masochisten."

arch/ive/ief (2000 - 2005)