'Wij zijn de rode terreur'. Nationaal-bolsjevisme.

De wereld is op drift, de Amerikaanse hegemonie staat ter discussie. Nationalistische en imperialistische bewegingen, die een alternatief zeggen te bieden voor de new world order van Bush Sr., gedijen uitstekend in dit onrustige geopolitieke klimaat. In Rusland neemt deze ontwikkeling wel heel bizarre vormen aan. Stalinisme, fascisme en nationalisme, overgoten met een neo-imperialistisch sausje: het ‘nationaal-bolsjewisme’ streeft één groot Eurasië na.

De snelle opmars van de nationaal-bolsjewisten eindigde vorig jaar in een plotselinge anticlimax. Aan de grens met Kazachstan werd Limonov, de leider van de Nationaal-Bolsjewistische Partij (NBP), gearresteerd. Hij zou met een groep volgelingen een bewapende opstand hebben willen starten in het noorden van Kazachstan, om dit gebied terug te krijgen bij Rusland. Een bizar verhaal, dat zeker niet onomstreden is. Het leidde niettemin tot een voorlopige uitschakeling van de NBP - die op dat moment waarschijnlijk rond de achtduizend leden had - als serieuze politieke kracht. Van een doodsteek van het nationaal-bolsjewisme als geheel is echter geen sprake. Mede door de economisch en politiek miserabele toestand waarin het land verkeert, blijven extreem nationalistische en antisemitische partijen populair. Een simpele links-rechts verdeling valt daarbij niet te maken. Het is geen overdrijving om de Russische politiek eigentijds te typeren als een blender van ideologieën.

Subcultuur
Het nieuwrechtse nationaal-bolsjewisme is een mix van bolsjewisme, fascisme en monarchaal gedachtegoed. Centraal staat het vormen van een nationalistische tegencultuur. We spreken hierover met Peter, actief voor een Russische antiracistische organisatie. Vanuit zijn dagelijkse praktijk komt hij veelvuldig in aanraking met de duistere randen van de Russische politiek. Het nationaal-bolsjewisme maakt daar onmiskenbaar een belangrijk deel van uit. 'Het nationaal-bolsjewisme is vooral een beweging van jongeren. Het is een combinatie van politiek en subcultuur. Leiders binnen de NBP hebben ook Gramsci gelezen. Zij hebben begrepen dat als je politiek wilt bedrijven met jongeren, je moet werken aan een bepaald cultuurtje, om een gezamenlijk identiteit te krijgen. De nationaal-bolsjewisten zijn mensen die zich qua uiterlijk als een groep manifesteren: met leren jassen en een specifieke muzikale voorkeur. Dat subculturele komt ook terug in de symboliek die ze gebruiken. Ze houden heel erg van neorealisme, een kunststijl waar zowel nazi's als stalinisten gek op zijn. Van sterke, krachtige mannen, en stevige vrouwen. Dit zie je ook in hun blad, Limonka. Dat betekent letterlijk citroen, maar in militair taalgebruik handgranaat. Als je het blad bekijkt zie je veel afbeeldingen, die veelal uit het stalinistische verleden komen. Aan de andere kant zie je posters die je kent uit de geschiedenisboekjes over de Waffen SS. Als ze zich manifesteren hebben ze allemaal om hun rechterarm een band, met een hamer en een sikkel. Net een soort nazi's. Imago en subcultuur zijn extreem belangrijk voor hen.'

Links, rechts, uit de maat
Stalinisme gecombineerd met de Waffen SS, dat roept de vraag op hoe deze stroming politiek geplaatst moet worden. Peter: 'Als je vraagt, ben je links of ben je rechts, dan zullen ze links zeggen. Zij willen terug naar de Sovjet-Unie, dat is heel belangrijk voor hen. Die stalinistische oriëntatie geeft hen een gevoel van macht, een houding van 'wij zijn de rode terreur'. Daar hebben hun leren jassen ook alles mee te maken. De stalinistische voorganger van de KGB had ook die stijl. De nationaal-bolsjewisten willen zich niet organiseren in een parlementaire partij die meedoet aan verkiezingen. Ze houden zich vooral bezig met provocaties, acties en demonstraties. Dat doen ze vanuit een gevoel van pure macht, gebaseerd op het verleden.'

Een schokkend voorbeeld van deze rode terreur was de moord op een zogenaamde ‘hippie-kraker’ in Moskou. Omdat haar machtsbasis in de subcultuur ligt, poogt de NBP de kraakbeweging te veroveren. Om die reden hadden de nationaal-bolsjewisten hun oog laten vallen op een groot kraakpand in Moskou. Daar wilden zij concerten en bijeenkomsten gaan organiseren. De in dit pand verblijvende vreedzame krakers zagen dat niet zitten. Wat volgde was een brute moord met voorbedachte rade.

Deze feiten worden nóg pijnlijker als men kijkt naar de achtergrond van de nationaal-bolsjewisten. Peter kent een aantal van hen zelfs oppervlakkig, van vroeger. 'Ze komen voor een groot deel ook uit de anarchistische en de trotskistische hoek. De mensen die in mijn stad de NBP runnen, zijn begonnen als anarchisten. Ze zijn gefrustreerd, omdat ze in de periode na de val van de Sovjet-Unie zagen, dat hun ideaal van een vrij-socialisme niet naderbij kwam. Dat versterkte de roep naar meer autoriteit, discipline. Het is een afglijdende schaal, je gaat steeds meer vijanden zien en daar ook actief iets mee doen.'

Anti-globaliseringsbeweging
Een centraal figuur in de opkomst van het natonaal-bolsjewisme, is Alexander Dugin, door het Duitse linkse blad Jungle World als de shooting star van Russisch nieuwrechts bestempeld. (Jungle World, 30-10-02) Inmiddels heeft Dugin gebroken met de NBP, wat zijn ideeën niet minder invloedrijk maakt. Op dit moment functioneert hij zelfs als politiek adviseur voor de regering van Poetin. Peter: 'Wat Dugin steeds zegt is dat hij tegen een unipolaire wereld is. Oftewel, men moet volgens hem een tegenmacht vormen tegen de Amerikanen. Dat denkbeeld geeft hem ook openingen richting de Russische globaliseringsbeweging. Daar hebben heel veel mensen hetzelfde idee. Ik denk dat Dugin zich daar op dit moment vooral op richt. Aan de andere kant zit hij als adviseur in een machtsstructuur. Hij heeft absoluut invloed op de politiek van Poetin. Zijn buitenlandse politiek is gericht op het herstellen van de internationale banden die er waren onder de Sovjet-Unie. Zo bracht hij zijn eerste bezoek aan Vietnam. Ook haalde hij de banden weer aan met Noord Korea. Dat heeft allemaal met hetzelfde idee te maken. Dugin heeft ook in het verleden geopolitieke strategieën ontwikkeld. Dat deed hij in samenwerking met Europees nieuwrechts, zoals de extreemrechtse stroming wordt genoemd waar onder andere het Franse Front National van Le Pen deel van uitmaakt. Uiteindelijke doel is te komen tot een Eurasië, een machtsblok dat zowel Europa als Rusland omvat, om de hegemonie van de VS te doorbreken.'

Nieuwrechts aan de macht?
De aanwezigheid van dergelijke personen in het establishment doet het ergste vrezen voor de toekomst van Rusland, en de rest van de regio. Kunnen we concluderen dat nieuwrechts of extreemrechts aan de macht is in Rusland? 'Niet echt', meent Peter. 'Zowel de traditionele nationaal-socialisten, bijvoorbeeld de ‘Russische nationale eenheid’, als de nationaal-bolsjewisten hebben allemaal hun problemen en splitsingen. Ook onderling zijn er grote onderscheiden. Neem nu hun antisemitisme. Ze zijn allemaal tegen ‘de joden’, maar wie ze als joden zien verschilt radicaal. Voor de neonazi's zijn de communisten en bolsjewisten ‘de joden’, want die hebben de tsaar vermoord. Voor de nationaal-bolsjewisten zijn ‘de joden’ de vijand omdat zij de moordenaars van Stalin zouden zijn. Dat zou de schuld zijn van de zogenaamde joodse doctoren. Dergelijk antisemitisme zie je niet alleen terug bij de nationaal-bolsjewisten, ook de grote Communistische Partij van Zjoeganov uit zich in dergelijke bewoordingen.'

‘Wat de huidige leiders van Rusland betreft', vervolgt Peter, 'kan je weliswaar zeggen dat steeds dezelfde kliek technisch gezien aan de macht is. Maar dat betekent niet dat men automatisch één bepaalde politieke koers vaart. Die mensen hebben heel weinig ideologie, hoogstens een idee van een sterke staat. Ik zou niet zeggen dat nieuwrechts aan de macht is. De mensen die de macht hebben zijn wel heel erg geïnteresseerd in die ideologie. Deze mensen zijn niet zozeer apolitiek, eerder technocratisch.'

Een regime van technocraten, niet extreem- of nieuwrechts, maar wel beïnvloedbaar voor geopolitiek ideeën afkomstig uit deze hoek. Een teken aan de wand, wat dat betreft, is de recentelijke omslag in de buitenlandse politiek van Rusland. De aanvankelijk oriëntatie op de VS heeft plaatsgemaakt voor een toenadering tot Europa en China, zo laten de verwikkelingen rond Irak duidelijk zien. Anti-Amerikanisme, nationalisme en antisemitisme worden gebruikt om schijnbaar onverenigbare fracties te verenigen. Peter: 'Ondanks alle onenigheid, staan neonazi's, communisten en nationaal-bolsjewisten allemaal in dezelfde demonstratie tegen Bush. Hetzelfde gebeurt wanneer er verkiezingen zijn, dan organiseren de communisten van Zjoeganov een ‘nationaal-patriottisch blok’. Dat houdt in dat zij een coalitie vormen met een hele hoop stalinistische, nationalistische, zelfs fascistische partijen. De kans dat al deze, hevig verdeelde, richtingen en splinters zich verenigen mag dan niet zo groot zijn, het gevaar is wel dat in het Kremlin mensen opstaan die de extreem nationalistische kaart willen spelen. Zij zouden van bovenaf kunnen proberen grip te krijgen op deze structuren, voor het geval ze voetvolk nodig hebben. Want dat bieden deze groepen zeker.'

arch/ive/ief (2000 - 2005)