Olie-dollar vs olie-euro/Vragen van een lezend intellectueel bij deze Golfoorlog

De onmiddellijke aanleiding voor president Bush om de oorlog tegen Irak te ontketenen was het niet naleven door Irak van VN-resolutie 1441. Alhoewel de meerderheid in de veiligheidsraad de toepassing van deze resolutie niet met een oorlog wou afdwingen, gebeurde dit toch. Dit is niet de gewoonte. Tientallen VN-resoluties worden niet nageleefd, en toch leidt dit niet tot oorlog.

Recordhouder is een ander land uit het Midden-Oosten, Israël. De joodse staat weigert minstens 64 resoluties (en ik kan er vergeten zijn) toe te passen. Sommige van die resoluties zijn niet van de minsten en de weigering om die toe te passen bedreigt effectief de internationale rechtsorde. Zo weigert Israël VN-resolutie 194 toe te passen, die stelt dat de Palestijnse vluchtelingen een recht op terugkeer hebben. Deze resolutie wordt jaarlijks door de Algemene Vergadering in herinnering gebracht. Toch leidt dit niet tot enige militaire actie tegen Israël. Een gelijkaardig recht op terugkeer van Bosniërs en Kosovaren, werd wel met geweld doorgedrukt.

De tweede belangrijkste VN-resolutie die Israël continu negeert is resolutie 242 die zegt dat het zich moet terugtrekken uit de bezette Palestijnse gebieden. Deze gebieden worden daarenboven gekoloniseerd, wat een grove inbreuk is op de Conventies van Genève. Weer wordt hier niet militair opgetreden. Maar toen Irak Koeweit bezette en dit niet wou ontruimen, brak de tweede Golfoorlog uit.

Resolutie 1441 gaat over het illegaal aanmaken van massavernietingswapens. George Bush gebruikt die resolutie niet alleen tegen Irak, maar viseert er ook Noord-Korea mee, dat zou gestart zijn met een programma voor de aanmaak van kernwapens.

Bizar, dat hier Noord-Korea opduikt. Alles begon toch op 11 september met de jacht op Bin Laden en de kruistocht tegen het moslim terrorisme. De link van Saddam Hussein naar Bin Laden was al niet te bewijzen, in het geval Noord-Korea wordt het helemaal absurd. Ik kom er direct op terug. Maar als het om de illegale aanmaak van massavernietingswapens gaat, welk land in het Midden-Oosten treft dan de grootste schuld ? Weerom Israël, dat sinds de jaren zestig, tegen de internationale verdragen in, clandestien een kernwapenprogramma opzette in Dimona. Israël deed ook kernproeven met de hulp van het apartheidsregime in Zuid-Afrika in de Kalahari en in de zuidelijke Atlantische Oceaan. Dat vertelde de CIA ons in september 1979. Israël heeft nu waarschijnlijk de grootste voorraad kernbommen na de VS en Rusland, allemaal illegaal geproduceerd.

Ik geloof dus niet dat deze oorlog dient om de internationale rechtsorde te laten respecteren.

* Is het een oorlog om olie?

Als je ex-opperbevelhebber Herteleer mag geloven, niet. De rush van het Britse en Amerikaanse leger op de eerste dag van de oorlog naar de Iraakse zuidelijke oliebronnen gebeurde om het milieu te beschermen, zegt hij. Een poging van Bush om alsnog het Kyoto-verdrag te respecteren?

Irak, Koeweit en Saoedi-Arabie, zijn niet alleen de belangrijkste olieproducenten, maar samen bezitten zij ook de grootste voorraden.

Saoedi-Arabië zit in een diepe politieke en economische crisis: de huidige koning is seniel en er zijn zes troonpretendenten, maar geen van hen is geschikt om het land te regeren. Samen hebben ze elf jaar school doorlopen, lager onderwijs inbegrepen. De economische crisis is uitzichtloos: door een akkoord van na de Tweede Wereldoorlog tussen de toenmalige koning en de Amerikaanse president Roosevelt, engageerde de Saoedische monarchie er zich toe alle inkomsten aan oliedollars te laten terugvloeien naar de VS in de vorm van investeringen en massale wapenaankopen. Tot de vorige Golfoorlog schepte dit geen problemen. Nu wel. Die vorige Golfoorlog heeft de VS 76,1 miljard dollar gekost. Uiteindelijk heeft de VS daar maar 4 miljard van betaald. De rest van de factuur werd doorgeschoven naar de bondgenoten. Hoofdzakelijk Saoedi-Arabië en Koeweit draaiden er voor op.

Hierdoor ontstond een financiële crisis in het oliekoninkrijk. Vroeger liet de monarchie de oliedollars voor een groot deel doorstromen naar een klasse van entrepreneurs en nieuwe rijken. Nu kon dit niet langer. Deze situatie maakte dat deze nieuwe klasse ging revolteren. Dat vertaalde zich in een radicaal moslim terrorisme, beter bekend als al Qaida. Bijna alle terroristen van 11 september waren Saoedi's. Ze waren niet geschoold in een of andere duistere madrassa, maar waren westers opgeleid. Osama bin Laden heeft een managersdiploma en zijn vader was één van die entrepreneurs die dankzij de oliedollars multimiljonair werd. Zij nemen het niet langer dat de VS Saoedi-Arabië economisch, militair en politiek domineert. Het oliekoninkrijk staat op springen. Het neerhalen van het Iraakse regime en de installatie van een pro-Amerikaanse opvolger is dan ook strategisch belangrijk om buurland Saoedi-Arabië bij een te verwachten interne crisis onder Amerikaanse controle te houden.

* Gaat het niet om meer dan om de controle over de Arabische olieputten?

Achter olie zitten oliedollars en die zijn zeer belangrijk voor het economisch wereldsysteem.

Een stukje globale monetaire geschiedenis. Vroeger werden munten geslagen in zilver en goud. Dat vormde hun dekking. Ze waren hun gewicht in goud (of zilver waard). Dat was zo toen de Arabieren rond het jaar 1000 een eerste wereldsysteem ontwikkelden. Dat bleef zo tot bij het beginnend kapitalisme. Neem het woord dollar. Het is afgeleid van het Nederlandse daalder dat zelf komt van het Duitse thaler. De zilvermijnen in het Joachimsthal leverden ons de eerste Europese munt die circuleerde van Moskou tot Zanzibar. Het was een zilvermunt, de Maria-Theresiathaler. Vandaar dus de dollar, die al lang niet meer van zilver is.

Toen het moderne kapitalisme op dreef kwam werd Groot-Brittannië de leidende mogendheid. Dat land probeerde het goud als enige standaard voor nationale munten door te drukken. De Britten controleerden immers de belangrijkste goudmijnen in hun voormalige Zuid-Afrikaanse kolonie. Alle nationale banken gingen de goudstandaard gebruiken. Na de Tweede Wereldoorlog verscheen een nieuwe grootmacht op het toneel, de VS. Onder invloed van haar economische sterkte gingen de nationale banken niet alleen goudreserves aanleggen, maar gingen zij hun munt ook dekken door dollarreserves.

* Olie heeft als het ware de goudstandaard vervangen

In 1971 ging VS-president Nixon een stap verder. Hij koppelde de dollar los van de goudstandaard. Hoe geraken landen nu aan dollars? De VS gewoon door papier te bedrukken, de andere landen door het verkopen van producten of diensten aan de VS. Een profijtelijke situatie voor de Amerikanen die zo de exclusieve monetaire supermacht werden.

Als zij behoefte hadden aan dollars, hoefden ze die maar te drukken. Bij misbruik wordt een land normaal afgestraft. Neem de situatie toen de Belgische frank nog bestond. Als België teveel franks drukte, daalden die in waarde. Zijn handelspartners redeneerden immers zo: België produceert zoveel producten per jaar en dit Bruto Nationaal Product heeft een bepaalde waarde. Als er teveel franks gedrukt werden, dan verloren die in waarde, omdat wat onze handelspartners er mee konden bekomen, ons BNP, niet in evenredigheid was vergroot. Dit noemt men muntontwaarding. Die gebeurt als je als land teveel boven je stand gaat leven, concreet veel meer invoert dan uitvoert. En je voert te weinig uit, meestal omdat je te weinig produceert. Dit is het geval bij de VS. Vorig jaar hadden zij 48% meer import dan export. Normaal zou dit zeer negatief moeten zijn voor de dollar. Maar de VS zijn een internationale uitzondering. Hun munt wordt niet alleen afgewogen tegen hun BNP, maar ook tegen olie. De VS waren erin geslaagd om de internationale gemeenschap op te leggen dat alle olieverkoop in dollars zou gebeuren. Dat konden zij omdat zij de olieproductie, maar vooral de oliedistributie bijna volledig controleerden. Hun munt werd dus niet alleen door de eigen economie gedekt, maar ook door de oliemarkt.

Olie heeft als het ware de goudstandaard vervangen. En dat kan omdat heel de wereldeconomie draait op olie. De controle van de olie door de VS kent dus drie niveau's: de productie, de distributie en de oliedollar. Qua productie is er zeker geen algemene controle, er zijn nogal wat producenten: Iran, Rusland, China, de Noordzeelanden, die buiten die Amerikaanse controle vallen. Maar de voornaamste producenten, de Arabische golfstaten, vallen wel onder die controle. Qua distributie is de impact van de Amerikanen al veel groter, en qua financiering was hun controle via de oliedollars algemeen. Tot heel recent.

* De weg vrij naar een olie-euro

Er is een nieuw internationaal betalingsmiddel opgedoken dat de concurrentie met de dollar aankan, de euro. De VS en de Europese Unie zullen na 2004, als de nieuwe lidstaten effectief zullen zijn toegetreden, economisch ongeveer mekaars gelijke zijn. De VS hebben een BNP van 10,5 biljoen dollar, de verruimde EU zal er een hebben van 9,6 biljoen. De euro heeft de ambitie om een evenwaardig internationaal betalingsmiddel te worden naast de dollar. Dat laat zich voelen op de oliemarkt.

Tot voor kort gebeurden dus alle olietransacties in dollars. Irak was het eerste OPEC land dat deze regel doorbrak. In november 2000 schakelde het over op euro's. In het kader van het programma "olie voor voedsel" had het 10 miljard dollar gedeponeerd in een fonds bij de VN. Die 10 miljard dollar werd omgezet in euro. Dit maakt voor het eerst de weg vrij naar een olie-euro. Irak heeft die beslissing genomen om politieke redenen, maar het heeft het land ook geld op gebracht. De dollar stond ooit aan een koers van 0,85 cent voor een euro, nu kost een euro 1,10 dollarcent. Irak heeft dus een winst van 25% procent gemaakt.

En dan was er Iran, ook een land dat behoort tot de "as van het kwaad". Iran heeft de Europese Unie voorgesteld om voortaan zijn Iraanse olie niet langer in dollar maar in euro te betalen. Na Iran dook dat andere bizarre land op, Noord-Korea. Noord-Korea is voor zijn muntreserve overgeschakeld op ... de euro. Daarom past dit land in het rijtje van Bush geprefereerde vijanden. Het is niet echt een economische grootmacht, daarom is de Amerikaanse dreiging niet louter naar hen gericht. Wie Noord-Korea zegt denkt aan China en ook dat land heeft vorig jaar laten weten dat het zijn dollars gaat omzetten in euro's. China staat op de tweede plaats in de wereld als het om de grootte van muntreserves gaat. Kan tellen. De dreigende taal naar Noord-Korea is indirect voor de Chinese buur bedoeld.

* Gaat deze oorlog misschien over (economische) wereldhegemonie?

Als een reeks belangrijke toekomstige wereldmachten als China en Europa zich monetair onafhankelijk van de VS gaan opstellen en de OPEC landen al dan niet geleidelijk, overschakelen van oliedollars naar olie-euro's dan staat de Amerikaanse economische hegemonie op het spel. En waarom zouden de olieproducerende landen dit niet doen: de Europese Unie betrekt het grootste deel van zijn olieimport uit OPEC-landen en hun import komt voor 45% uit de eurozone. Een allesbehalve mooi vooruitzicht voor de Amerikanen. De VS hebben de oliedollar nodig om hun dollarhegemonie te behouden. Als dit niet gebeurt dan zal de dollar, net als andere munten worden afgewogen tegen de prestaties van de eigen economie, en met een chronisch handelsdeficit (nu van 48%) wil dit zeggen inflatie, recessie en erger.

Met dit alles in het achterhoofd is het begrijpelijk dat Frankrijk en Duitsland, de bedenkers van de euro stug blijven dwarsliggen en België, hun natuurlijk economisch aanhangsel, doet mee.

Europa ondermijnt met zijn euro op lange termijn de positie van de dollar en van de VS. Maar de Europese Unie staat politiek en militair zeer zwak, zelfs intern. Dat blijkt uit de houding van Blair die waakhond van de VS in de EU speelt, en in de houding van de nieuwe kandidaatlidstaten. Politiek staan die nu achter de Amerikaanse oorlog tegen Irak. Dat zien Frankrijk en Duitsland niet graag. Hun houding is, wie tot ‘economisch' Europa toe treedt, moet dit ook ‘politiek' doen. Zij willen geen nieuwe, kleine Blairs. Onze premier Verhofstadt heeft dit onder woorden gebracht toen hij het had over de uitbouw van een Europese militaire poot, naast de militaire macht van de VS. En ook hier waren de uitvinders van de euro, Frankrijk en Duitsland, voortrekkers, toen zij begonnen met het opzetten van een gezamenlijk militaire krijgsmacht. En ook hier deden wij Belgen mee.

* Worden Golfoorlogen een traditie?

De eerste Golfoorlog was die van Irak tegen Iran. Toen werd Saddam Hussein door het Westen bewapend en hoopten Europeanen, maar vooral Amerikanen dat hij het Khomeiny-regime zou ten val brengen. Waarom waren de VS zo gebeten op Khomeiny? Omdat hij een fundamentalist was ? De oudste Amerikaanse bondgenoten in de regio, de Saoedi's zijn de moeders van alle fundamentalisten. Het principe waarop hun regime steunt is het fundamentalistisch gedachtengoed in een one-liner samengevat: ‘onze enige grondwet is de koran'. Neen, Khomeiny had de Shah doen vallen. En die Shah was een van de belangrijkste pionnen in de Amerikaanse oliestrategie: hij controleerde voor hen de strategisch uiterst belangrijke route van de olietankers door de Perzisch-Arabische Golf. Die pion, in de ogen van de VS even belangrijk als Saoedi-Arabië, Israël of Turkije had niet mogen vallen. Dat was de onderliggende reden van de eerste golfoorlog.

De tweede golfoorlog startte na de Iraakse bezetting van Koeweit. Die moest verhinderen dat het ondertussen hevig anti-Amerikaanse Irak economisch te belangrijk werd op het grote olieschaakbord.

De derde Golfoorlog is nu begonnen omdat heel de regio onzeker is geworden, na de destabilisatie van Saoedi-Arabië. Dat het oliekoninkrijk een kruitvat is, bleek na de 11 september-aanslagen.

En je kan je afvragen wat er zal gebeuren als Iran effectief overschakelt op de euro en zo de olie-euro effectief mogelijk maakt. Krijgen we dan een vierde Golfoorlog?

arch/ive/ief (2000 - 2005)