Mark Elchardus & het 'wantrouwen' der Belgen : een betrouwbare analyse ?

Mark Elchardus is 'in'. Je kon de jongste maanden haast geen 'kwaliteitskrant' of 'kwaliteitstijdschrift' openslaan of je trof er de minzame VUB-socioloog in. Ook op het Canvas-programma 'Nachtwacht' lijkt hij een abonnement te hebben. Maar de professor is (met dank aan zijn team) dan ook een ijverig publicist. Je moet al bijna een fulltime Elchardus-watcher zijn om hem te kunnen bijbenen. Daarbij rekening houdend met het feit dat Elchardus niet zomaar een mediageniek figuur is, maar beschouwd wordt als de huisideoloog van SP.A, van de Vlaamse 'sociaal-democratie' dus of wat daar moet voor doorgaan.

Na het bekijken van zijn optredens in Nachtwacht (over de media en over de veiligheidsproblematiek) en na het lezen van de artikelenreeks 'de symbolische samenleving' (De Morgen, oktober 2002) en van interviews in De Standaard en Knack over Elchardus' boek 'Anatomie en Oorzaken van het Wantrouwen' - dat vertrekt van de vaststelling dat van alle Europeanen de Belgen de meeste wantrouwige zijn - wou ik dat boek zelf wel eens lezen. Wat begon als rustige lectuur leidde tot een confrontatie met de sloophamer. Zou er iets overeind blijven van Elchardus' kaartenhuisje ?

* "Zeggen dat je een VTM-kijker bent" ...

Het interessantste wat ik - als communicatiewetenschappelijk geschoolde media-activist - in de interviews met Elchardus in Knack en De Standaard ontdekte, was zijn veroordeling van VTM als een zender die het wantrouwen in de samenleving versterkt. De meeste proffen in de communicatiewe tenschappen alsook bv. de Antwerpse politicoloog Stefaan Walgrave, houden zich op dit terrein 'voorzichtig' op de vlakte maar Elchardus durft stelling nemen. Sympathiek. Maar heeft hij gelijk ? Ik denk van wel, alhoewel er ook vraagtekens bij te plaatsen zijn.

In mijn boek "Een kwarteeuw Vlaamse video- en televisie-industrie' (1999) draaide ik de slogan 'VTM kleurt je dag' om tot 'VTM deprimeert je leven'. Ik citeerde cultuurcriticus Jozef Deleu die de 'massa cultuur' - te onderscheiden van de volkscultuur waaraan de mens actief deelneemt - verwijt dat "ze de vereenzaming van de mens in de hand werkt. (...) Ik ben ervan overtuigd dat de doorsneemens er niet gelukkiger van wordt."

Denk daarbij niet alleen aan al het gerechtelijk nieuws, maar ook aan de druk van de reclame op de commerciële zenders. Reclamespots en de door hen beïnvloedde programma's leren ons niet - zoals Diogenes, christendom, islam, stoa of boeddhisme bv. - dat we met een eenvoudig leven gelukkig kunnen zijn; dat we onze behoeften best leren controleren. Reclame jakkert ons integendeel continu op om te consumeren (en te produceren). Reclametelevisie creëert dan ook veel maatschappelijke onrust.

Over die onrust heb ik Elchardus nog niet weten spreken of schrijven. Hij verklaart wel "dat we heel duidelijk vaststellen dat mensen met een voorkeur voor commerciële televisie, veel wantrouwiger zijn dan anderen. (...) Zeggen dat je een VTM-kijker bent, is zoveel als je stamverband weergeven. De zen dervoorkeur van mensen geeft hun identiteit weer. Wat me stoort aan commerciële televisie is dat het altijd zo gemakkelijk is. Mensen worden gewend gemaakt aan een wereld waarin niks tegenwringt of tegenspreekt. Mensen gaan uiteindelijk vinden dat dit voor alles moet gelden." (De Standaard, 2/10)

* 'A mean world perspective'

Bij het bovenstaande moet je natuurlijk de 'kip of het ei'-vraag stellen: "Wie was er het eerst ?". Kijkt men veel commerciële televisie omdat men wantrouwig is of wordt men wantrouwig omdat men veel reclametelevisie bekijkt ? Even nadenken leert overigens dat beide vragen bevestigend kunnen beant woord worden.

Elchardus stelt het in zijn boek zo: "Het is waarschijnlijk dat de opkomst van de massamedia, en vooral de commercialisering van de televisie, een belangrijke oorzaak is geweest van de daling van het maatschappelijk vertrouwen in de westerse landen." En verder: "De commerciële media dragen waar schijnlijk bij tot een wantrouwige samenleving, door onder meer bij te dragen tot wat 'a mean world perspective' genoemd wordt: een bange, wrange, uitzichtloze kijk op de wereld."

Elchardus kwam met deze stelling eerder al naar buiten en wierp zich op als verdediger van de openbare omroep. Hij lijkt echter over het hoofd te zien hoe sterk VTM en TV1 naar elkaar toe groeiden, hoe gelijklopend bv. hun journaals en soaps zijn.

Nu kan Elchardus het "grote verschil" (inzake wantrouwen tussen VTM en VRT-kijkers) wel afleiden uit wetenschappelijke enqûetes, maar in het begin van zijn boek relativeert hij zelf de betrouwbaarheid van steekproefgegevens. "Er kunnen zich ogenschijnlijke fluctuaties voordoen die minder met de werkelijkheid dan met de kwaliteit van de steekproef te maken hebben." Elchardus vermeldt ook hoe andere wetenschappelijke auteurs vaak tot andere conclusies komen. Sociale wetenschap: het is en blijft zoeken.

Interessant is nog deze stelling over de media: "Eén van de meest opvallende incompetenties van de huidige samenleving is haar onvermogen ten opzichte van de invloed van de media en de massacommunicatie. Wij worden ons steeds meer van hun invloed bewust, maar weten blijkbaar steeds minder wat ermee aan te vangen."

* Laaggeschoolde Handige Harry's

Naast de media bespeurt Elchardus nog allerlei oorzaken van wantrouwen. Eén daarvan is of iemand laaggeschoold is of niet. Laaggeschoold zijn vermindert sterk de kansen tot deelname aan onze 'kennismaatschappij' met al haar elektronische drempels. Een flink deel van het betoog van Elchardus draait om de kloof tussen laag- en hooggeschoolden, om de wijze waarop ze steeds meer van elkaar gescheiden raken en andere culturen ontwikkelen. Waarbij laaggeschoolden neigen tot een 'tegencul tuur' die zich afzet tegen de elite én die tot stemmen voor extreem-rechts leidt.

In het rubriekje 'Jagerslatijn' in De Standaard dreef Lieven Dejager de spot met deze visie: "Moet u mij eens uitleggen waarom al die laaggeschoolden een GSM hebben, naar Mallorca vliegen en tanken met de bankkaart. (...) Veel hooggeschoolden zijn regelrechte rampen in het praktische leven en veel laag geschoolden zijn handige Harry's die u alles kunnen vertellen over het statuut van zelfstandige in bijbe roep en de verschillen tussen een Telenet- en ADSL-aansluiting."

Dejager vervolgde: "Het zou dus wel eens omgekeerd kunnen zijn: juist omdat ze chronisch ontevreden, pessimistisch en wantrouwig zijn, hebben bepaalde mensen geen boodschap aan de wereld buiten hun huis, tuin en auto en dat heeft weinig met hoog- of laaggeschoold te maken. Maar dan nog, valt daar iets uit af te leiden over hun stemgedrag ? We zouden nog raar kunnen opkijken, mocht op verkiezingsdag op ieders voorhoofd de uitgebrachte stem gebrand staan."

Anders gesteld: misschien zeggen laaggeschoolden wel vaker dat ze op extreem-rechts stemmen (nu de schroom daartoe is weggevallen), terwijl hooggeschoolden beter geleerd hebben om maatschappelijk 'wensbare' antwoorden te geven.

* Nog een 'nieuwe breuklijn'

Een element dat volgens Elchardus samenhangt met de problematiek van de laaggeschoolden, is 'de nieuwe breuklijn'. In het artikel "Extreem-rechts in de kennismaatschappij" in het 'Nieuw Tijdschrift van de VUB' van begin 2001 (jaargang 14, nr 2), schreef hij: "De positie van de laaggeschoolden in onze samenleving leidt tot onbehagen. Waarschijnlijk moeten we dat beschouwen als een onbedoeld effect van de kennismaatschappij, waarin kwalificaties (en dus onderwijs) een steeds belangrijker rol spelen bij de verdeling van comfort, welvaart, welzijn en levenskansen. (...) Het is het samenvloeien van het oordeel over de persoonlijke bekwaamheid, van de sociaal-economische levenskansen en van het culturele kapitaal dat mijns inziens aan de basis ligt van het onbehagen van de laaggeschoolden.

Dat onbehagen vertaalt zich in een reeks houdingen die zich uitkristalliseren in een nieuwe sociaal- culturele breuklijn. Deze verdeelt mensen over de antwoorden die worden gegeven op fundamentele vragen zoals: Wie zijn wij ? Hoe dienen individu en gemeenschap zich te verhouden ? Hoe kan een samenleving zich collectief en politiek organiseren ? De rechtse positie op die breuklijn heeft een radicale politieke uiting gevonden in een extreem-rechtse of populistische partij zoals het Vlaams Blok."

Elchardus vervolgt dat "niet zozeer de geringe sociaal-economische kansen van de laaggeschoolden op zich, leidden tot onbehagen en een rechtse positie op de nieuwe breuklijn. Sociaal-culturele factoren spelen daarin een belangrijke rol." Waarna hij een lage deelname in het verenigingsleven en veel tv-kijken vermeldt als factoren die bijdragen tot onbehagen en een rechtse houding.

* Systeemdienende 'intello'

In zijn boek over het wantrouwen onderschrijft Elchardus wel dat 'geld gelukkig maakt' maar "het succes van extreem-rechts mag" volgens hem "zeker niet worden beschouwd als hoofdzakelijk een gevolg van armoede, uitsluiting of extreme sociale onzekerheid." In zijn geciteerd artikel stelde hij dat "de individuele inkomenssituatie slechts een geringe rol speelt. Belangrijker is een algemeen gevoel van optimisme dat door betere economische vooruitzichten en een meer optimistische verslaggeving en communicatie in de hand kan worden gewerkt."

Twee bedenkingen hierbij.

Vooreerst fietst Elchardus zowel in zijn boek als bv. in de Nachtwacht-uitzending met advocaat Jan Fermon (over de 'onveiligheid'), vlot voorbij de problematiek van armoede en sociale achteruitstelling. "Un Belge sur 100 a faim" titelde La Dernière Heure op 18 oktober boven een artikel over de voed selbanken. Als Elchardus stelt dat men "in onze maatschappij de indruk krijgt dat het onbehagen stijgt naarmate de welvaart groeit", kan hij gedeeltelijk gelijk hebben, maar hij vergeet dat de kloof tussen arm en rijk groter wordt (mede door het liberaal belastingsbeleid).

En hoe krijgt Elchardus een zin op papier krijgt zoals de volgende: "Terwijl we geen effecten van de sociaal-economische situatie op de tevredenheid met het privé-leven zien, oefent levensbeschouwing daar wel een invloed op uit." Hoezo ? De sociaal-economische situatie die geen effect heeft op de tevredenheid met het privé-leven ? Hier lijkt Elchardus wel te hallucineren.

Tweede bedenking: in het laatste zinnetje van het citaat toont Elchardus zich als iemand die het systeem wil 'redden'. "Een meer optimistische verslaggeving en communicatie": het kon zo uit de mond van optimist Guy Verhofstadt of communicatiegoeroe Noël Slangen komen.

De manier waarop Elchardus in interviews en publciaties uithaalt naar "intellectuelen en progressieve criminologen die te lang het veiligheidsthema negeerden", doen dan weer denken aan liberale slippendrager Yves Desmet. Gelukkig stelt Elchardus ook dat de onveiligheidsproblematiek niet tot criminaliteit alleen mag herleid worden én dat een groot onveiligheidsgevoelen typisch is voor een oudere en kwetsbaardere bevolking.

* De zwarte gaten van Elchardus

Elchardus en co-auteur Wendy Smits stellen zich in "Anatomie en oorzaken van het wantrouwen" ook de vraag: hoe zorgen dat de mensen onze instellingen weer vertrouwen ? Dat het met die instellingen misschien zelf grondig mis gaat: daar besteden ze weinig aandacht aan. Dat onze 'democratie' mis schien slechts een fake-democratie is, de vraag komt bij de VUB-wetenschappers niet op. Nochtans stelden ze zelf vast dat "het gevoel van democratische betrokkenheid grotendeels afwezig is". Hoe zou dat komen ? Kan de organisatie van onze democratie - die vooral een vertegenwoordigende, geen deelnemende (participatieve) democratie is - daar voor iets tussen zitten ?

Vreemd is ook dat een boek dat uitkwam in september 2002, nergens wijst op de impact van 11 september 2001. Als iets het wantrouwen verergert, dan toch het door de media aan huis bestelde 'blinde' terrorisme. Om van de oorlogsdreiging om Irak nog te zwijgen. Als Elchardus en Smits wat minder enquêtevragen zouden opstelden en wat meer gewoon met 'gewone' mensen zouden praten, waren ze 11 september en Irak niet vergeten.

Een andere leemte is dat Elchardus en Smits wel de "extreem-rechtse positie op de nieuwe breuklijn" onderzoeken maar dat ze - behalve wat informatie over de opkomst van het als links omschreven Agalev - nauwelijks aandacht hebben voor een echt links antwoord op de nieuwe uitdagingen. Het feit dat Elchardus vriend aan huize is bij SPA, maakt het hem wellicht moeilijk om te beseffen hoezeer de 'sociaal-democratie' naar het centrum is opgeschoven. Had Elchardus een volledige analyse willen maken van het 'wantrouwen' en zijn consequenties, dan had hij ook eens kunnen kijken naar de aan hang van de enige radikaal linkse partij van enige relevantie in België, de PVDA. Nu komt de radikaal- linkse positie in het boek niet voor en dat maakt het onevenwichtig. Het antwoord op de vraag waarom er ook mensen met lage scholing zijn die extreem-links (PVDA) en niet extreem-rechts (Blok) stem men, zou een interessant licht op de gestelde problematiek kunnen werpen.

Een te groot begrip voor de ecologische problematiek kan je Elchardus en Smits ook niet verwijten. Wat te denken over deze zinnen: "Onheilsvoorspellingen zijn als het ware structureel in onze samenleving aanwezig. Wie wil mobiliseren voor het milieu kan moeilijk anders dan de nakende bedreigingen schetsen." (Dit klopt al niet: een organisatie zoals Natuurpunt mobiliseert vooral met concrete realisaties en met 'natuurgenieten' ook.) "Vooral het groene denken weegt daarom onvermij delijk al een paar decennia zwaar op het gemoed. De nu frequent opduikende voedselpaniek is waarschijnlijk een uiting van die angst."

Volgens Elchardus en Smits is dus "vooral het groene denken" een probleem, niet de milieuvernietiging zelf. Merk ook hoe ze over voedsel-'paniek' spreken. Die domme bevolking toch ...

Een uitspraak zoals de volgende - die zowel in boek als interviews te vinden is - sluit qua mentaliteit bij de vorige aan. Elchardus denkt namelijk "dat onze samenleving momenteel te lamlendig en te dom is om een aantal van onze grote maatschappelijke problemen aan te pakken en op te lossen." Mooi zo, heel de samenleving de schuld geven voor problemen waar in feite niet zij, maar vooral een toplaag over beslist.

* Politieke middelmatigheid

Het denken van Elchardus (en Smits) over de laaggeschoolden als probleemgroep - ongewild stigmatiseren ze deze mensen door de link te leggen tussen ongeschooldheid en het stemmen op extreem-rechts - sluit naadloos aan bij de liberale theorieën over 'levenslang leren'. Iedereen moet zijn eigen vaardigheden ontwikkelen, zich continu bijscholen en zich verkopen op de arbeidsmarkt. Dat dit systeem leidt tot 'onmenselijke' concurrentie, je leest het bij Elchardus niet.

Ook zijn sociaal-culturele breuklijn die hij als belangrijker dan de 'oude' sociaal-economische breuklijn omschrijft, toont hoe 'main stream' Elchardus' denkt. Hij roept niet op tot het dichten van de kloof tussen arm en rijk, tot een rechtvaardiger herverdeling.

Maatschappelijke ongelijkheid herleidt hij tot een scholingskwestie. En hij legt nauwelijks de link tussen lagere scholing en één van de hoofdoorzaken daarvan: een 'lagere' afkomst. Nochtans weet iedereen dat de democratisering van het onderwijs voor arbeiderskinderen alles behalve gelukt is. Met de liberalisering van het onderwijs (zie de Bologna-hervorming) zal de klok bovendien weer terug gedraaid worden.

Wie zoals Elchardus en de SPA kiest voor een 'gelijke kansen'-beleid zou, zoals Rob Devos (docent filosofie KULeuven) stelde in het tijdschrift 'Samenleving en Politiek' (september 02), "eerst een analyse moeten maken: of er in onze samenleving geen structurele blokkades zijn waarom de betrok kenen ongelijk aan de start verschijnen. Indien een gelijkekansenvertoog erop gericht zou zijn dat de mensen voortdurend opgejaagd worden om maximaal hun talenten te ontplooien, om zich als individu assertief op te stellen, in het kader van onderlinge wedijver en 'survial of the fittest', dan produceert men permanent 'drop outs', die men vervolgens via een activerend beleid zal proberen terug in te burgeren. Zo'n gelijke kansenbeleid en -vertoog zou juist ondermijnen wat het eigenlijk pretendeert na te streven !"

* Elchardus 'rateert' andersglobalistische boot

In het Wantrouwen-boek en de begeleidende interviews viel merkwaardig genoeg niets te lezen over de maatschappijkritiek van de andersglobalisten. Hallo Elchardus ? De antikapitalitische boot van de andersglobalisten gemist ?

Een leestip voor Elchardus: het "Woord vooraf" dat UG-professor Jan Blommaert schreef bij het boek "Ya Basta, Globalisering van onderop" (David Dessers, Jan Dumolyn en Peter Tom Jones). Blommaert heeft het daarin over "de utopische drift": de cultuur en "de kern van het socialisme". De utopie biedt "een wereldbeeld van gelijkheid en evenwaardigheid, humanisme, antikapitalisme, antikolonialisme, anti-imperialisme".

Blommaert beschrijft ook het onderscheid tussen politiek en beleid. Beleid is dingen realiseren. Politiek is een utopie nastreven. Volgens Blommaert is de politiek te veel beleid, te weinig politiek geworden. Dat werkt verikking en verzuring in de hand.

* Elchardus amputeert zichzelf

Nog volgens Blommaert "hebben de andersglobalisten het vacuüm gevuld dat ontstond toen progressieve partijen en organisaties hun antikapitalistische agenda opgaven."

Elchardus schrijft niet over dat vacuüm, maar hij schijnt het geen probleem te vinden. In het besluit van hun boek schrijven hij en Smits dat het "wantrouwen veel gevaarlijker zou zijn mocht het zich bijvoorbeeld toespitsen op het geld, de medische wereld, de wetenschap en het onderwijs. Dan zou onze wijze van leven, ja zelfs onze beschaving, veel sterker bedreigd zijn. We mogen ons eigenlijk gelukkig prijzen dat de politiek en de politici er zijn om de rol van bliksemafleider te vervullen."

Zonder het schijnbaar zelf te beseffen, bevestigen Elchardus en Smits hier wat veel 'gewone' mensen verdomd goed weten: dat politici 'stromannen' zijn voor de echte, economische machthebbers. Dus hebben Elchardus & Co geen been meer om op te staan als ze het grote wantrouwen tegen de politici willen wegwerken. Het wantrouwen is gerechtvaardigd ! De politiek is een poppenkast.

* Politiek versus beleid

Elchardus en Smits schrijven ook over het "einde van de grote verhalen" als één van de verklaringen voor het tanende vertrouwen in de politiek. Maar ze lopen achterop. De andersglobalisten maakten duidelijk dat het einde van de grote verhalen, niet voor morgen is. Het kapitalisme (de 'vrije markt economie') is overigens zelf één van de grote verhalen. De andersglobalisten maakten - anders dan Elchardus - ook duidelijk dat de verhouding tussen kapitalisme en democratie problematisch is.

Maar zijn de andersglobalisten geen mei-68-achtige ééndagshorzels ? Neen, stelt Jan Blommaert. Hun systeemkritiek wortelt in een traditie die het kapitalisme van meetafaan heeft begeleid. Een traditie met zowel Marx als Bourdieu, Lenin als Naomi Klein, Greenpeace als Chomsky. Blommaert roept op tot verder kritisch denkwerk, tot klassenanalyses - compleet ontbrekend bij Elchardus - niet alleen land per land, maar ook op wereldschaal.

"De antiglobalisten zijn de politiek aan het heruitvinden" schrijft Blommaert. Waarna hij zich afvraagt: is de terugkeer van de 'politiek' in de politiek heilzaam ?

Blommaert: "Een beleid dat zich richt op het recht leggen van scheve stenen in mijn straat is futiel en doelloos, en men kan het moeilijk als politiek omschrijven, hoogstens als sociaal dienstbetoon of klan tenbinding. De les die we kunnen leren van de andersglobalisten is er één die stelt dat een reëel engagement best kan handelen over anderen, over zaken die niet meteen ons eigen leventje raken. Simpel gesteld: een streven om de wereld te verbeteren kan een legitiem politiek en maatschappelijk engagement zijn."

Elchardus zal Blommaert op dit vlak wellicht niet tegenspreken want engagement in het verenigingsleven staat bij hem hoog aangeschreven. Alleen, hij maakt er zelf geen werk van om het links engagement te versterken doordat hij zelf te verstrikt zit in de beheer-politiek van de 'sociaal- democraten'.

* Er is een alternatief; beter: er zijn alternatieven

Aan het eind van dit artikel moet ik wel even toegeven dat ik voor deze bespreking nog een ander boek - het derde van Elchardus in 2002 ! - had willen lezen: "De dramademocratie". Tijdsgebrek heeft dat verhinderd. Maar ik las wel enkele interviews en besprekingen (bv. die van Walter Pauli in De Morgen van 18/12, beginnend met de nonsens-zin "De pers is niet meer de vierde maar de eerste macht" ...) alsook een lang uittreksel van het boek in het tijdschrift "De Journalist" van januari 2003. Elchardus bleek in die tekst - "Burgers, consumenten en media" - wel kritisch voor de media, maar beperkte de discussie weer te zeer tot de wisselwerking media en politiek. Als remedie voor de huidige problemen pleit Elchardus ervoor om "de verhouding tussen media en politiek te veranderen door in de eerste plaats de politiek te vernieuwen" en de "politieke instellingen te hervormen".

Nu wil ik niet beweren dat alles wat Elchardus schrijft 'quaitsj' zou zijn; verre van. Maar de man blijft gewoon te ver weg van de essentiële problemen en die stellen zich sinds de commercialering van de omroep toch vooral op het economische vlak: wie heeft de commerciële media in handen ? Overigens bewijst de populariteit van Elchardus in de commerciële media (Knack, De Morgen ...) het ongevaarlijke karakter van zijn denkpistes. Mocht hij het Van Thillo-imperium vlijmscherp bekritiseren, ze zouden hem wel monddood maken.

Elchardus legt ook veel te weinig nadruk op wat de burgers op mediavlak zelf kunnen veranderen.

Dat er een alternatief voor zijn 'remedie' mogelijk is, bewijst de volgende korte 'aanzet' van drie voorbeeld-initiatieven om het wantrouwen - dat behalve voor de werking van de instellingen, ook voor de samenleving weinig positief is - terug te dringen.

Eén: de oprichting van een nieuwe, echt linkse Socialistische Partij, een SP die zoals in Nederland de 'sociaal-democratische regenten' op hun linkerzijde van antwoord dient.

Twee: gezien het belang van de media, werk maken van alternatieve media waaraan mensen actief kunnen deelnemen. Zulke media hoeven niet meteen gesubsidieerd te worden - dan worden ze door de elite meteen weer gerecupereerd - maar men kan hen op algemene wijze door een batterij van technische en wettelijke maatregelen het leven makkelijk maken. Denk aan een radio-decreet dat echt lokale radio's bevordert (door commerciële ketenradio's te verbieden of zwaar te belasten bv.). Denk aan het gratis ter beschikking stellen door overheidsoperator Belgacom van breedbandverbindingen voor onafhankelijke Internet-initiatieven. Enzoverder.

Drie: er moeten in België nieuwe openbare omroepen komen (zie het project dat men terzake in Nederland uitwerkte). Die mogen niet onder politieke bevoogding staan maar dienen vanuit de samenleving (het 'middenveld') opgestart te worden. Voor de financiering van zulke initiatieven kan men beroep doen op een belasting op de reclame-inkomsten van de commerciële media.

Ziedaar voor de vuist weg drie concrete voorstellen die alvast verder gaan dan Elchardus' vage aanbevelingen van politieke vernieuwing. Elchardus mag wel klagen over de commerciële media, maar in het slothoofdstuk van zijn 'wantrouwen-boek' - "Het vertrouwen (enigszins) herstellen" - vergeet hij man en paard te noemen en concrete maatregelen voor te stellen tegen bedrijven (mediafirma's en andere) die het vertrouwen in de samenleving, verknoeien. Zo komen we er nooit.

Jan-Pieter Everaerts

Anatomie en Oorzaken van het Wantrouwen, Mark Elchardus & Wendy Smits, VUBPress, 2002, vubpress@vub.ac.be, http://www.vubpress.be, ISBN 90.5487.325.6

Ya Basta, Globalisering van onderop, van David Dessers, Jan Dumolyn en Peter Tom Jones, Academia Press, 2002, info@academiapress.be; http://www.academiapress.be, ISBN 90.382.0409.4

arch/ive/ief (2000 - 2005)