Warm aanbevolen: 'Ya Basta! - Moeten er nog andersglobalisten zijn ?

Ondanks zijn 356 pagina's en de politiek-theoretische inhoud leest 'Ya Basta' heel vlot. De vormgeving draagt daar toe bij. Het boek heeft iets van een bijbel, met zijn handig formaat (13 cm/20 cm) wat maakt dat er op een pagina niet al te veel tekst staat. Bovendien bevat 'Ya Basta' leuke tekeningen én tal van knappe foto's van het oog van Han Soete (Indymedia). Naast de 'gewone' beschrijvende teksten brengt 'Ya Basta' gedichten, 'intermezzo's' en interviews met andersglobalisten.

Voor al wie een beetje links denkt, geldt bij het lezen van 'Ya Basta!' dan ook de titel van het dankwoord: "The secret of resistance is joy !".

* Een absurde en vernietigende logica

"Antiglobalisten, bestaan die nog ?" vroeg iemand me onlangs. Ik antwoordde dat "we nu over andersglobalisten spreken". "OK, maar je hoort daar niets meer van hé. Tjonge, is die beweging snel opgebrand geweest."

Tja, de andersglobaliseringsbeweging is in België traag op gang gekomen en heeft hier inderdaad niet die omvang gekend die ze wel genoot en deels nog geniet in andere Europese landen zoals Spanje en Italië; al dan niet toevallig twee landen met een heel rechts regime.

In 'Ya Basta!' beschrijven David Dessers, Jan Dumolyn en Peter Tom Jones echter veel meer dan de Belgische andersglobalisten.

Na een enthousiasmerend voorwoord van UG-professor Jan Blommaert - over de 'Utopische drift' als kern van het echte socialisme - schetsen de auteurs eerst de opkomst van het neoliberalisme. Ze willen zowaar een "totaalkritiek" van het neoliberalisme ontwikkelen, wel wetende dat die kritiek "hier noodgedwongen beknopt moet blijven."

Het meest bijblijvende citaat uit het eerste hoofdstuk is dat van de Amerikaanse topcolumnist Thomas Friedman die stelt "dat de Verborgen Hand van de 'vrije markt' nooit kan functioneren zonder de Verborgen Vuist: geen McDonalds zonder McDonnell Douglas."

Elders in het boek (p. 301) vatten de auteurs hun kritiek op het kapitalisme krachtig als volgt samen: "Het kapitalisme is gebaseerd op een in wezen absurde en destructieve logica: een oneindig accumulatieproces waarin behoeftebevrediging slechts een afgeleid product is van de winstmaximalisatie. Dit is een systeem waarin de Vooruitgang verschraalt tot Voortgang, tot een doelloze eindeloze beweging zonder algemeen menselijk belang. Daarnaast legt de dwangmatige groeilogica een zware hypotheek op de ecologische leefbaarheid van onze dierbare planeet."

* Zijn er wel voldoende altruïstische piloten ?

In hun tweede hoofdstuk pakken de auteurs vijf mythes van de vrije markt aan.

Dat gebeurt wel niet altijd even overtuigend. Zo wordt Mythe 1 toch maar half weerlegd. Die eerste mythe stelt dat "globalisering en kapitalisme onvermijdelijk zijn en eigen aan de menselijke natuur". "Dit is de meest fundamentele mythe" schrijven de auteurs. En ja, ze hebben gelijk met de vaststelling dat de mens meer is dan de "louter rationeel handelende homo economicus" van de liberalen, dat de mens een tegenstrijdig wezen is dat niet alleen zeer egoïstisch kan zijn, maar ook bijzonder solidair. En waar die tweede dimensie ontbreekt duiken vervreemding, stress, depressie en hoge zelfmoordcijfers op.

Maar waar de auteurs geen antwoord op geven is waarom zoveel mensen zo energiek in 'de val' trappen van het neoliberalisme, van het consumentisme ook. Daar waar ze bv. niet moeten weten van het andere uiterste, het collectivisme.

Als de auteurs het neoliberalisme omschrijven als "een frontale aanval op de mensheid en de menselijkheid, een oorlogsverklaring aan het humanistisch project", dan vraag ik me weer af waarom 'wij' met zo weinigen zijn om dat in te zien. Of scheelt er iets fundamenteels met het mensdom zelf ? Die vraag stellen de auteurs niet. Voor hen is het grote probleem het slechte systeem, geleid door een kleine bovenlaag wiens belangen in tegenstelling staan tot de belangen van de grote massa gewone mensen. Volstaat het dan om de piloten van de wereld te veranderen ? Maar kunnen we op aarde wel voldoende bekwame, altruïstische piloten vinden die wanneer ze zelf in de cockpit belanden, niet ten koste van de anderen voor zichzelf gaan vliegen ?

* Verzet vaak het sterkst in het Zuiden

De andere mythes laten zich makkelijker aanpakken. Mythe 2 stelt dat "de ongereguleerde vrije markt zonder staatsinterventie vrijheid en voorspoed voor allen garandeert." Zo simpel is het tuurlijk niet. Evenmin zijn "vrije markt en democratie onafscheidelijk" (Mythe 3). Democratie krijg je niet: die wordt "afgedwongen door sociale volksbewegingen die de straat optrokken en soms zelfs tot revoluties overgingen." En om een echte democratie te bekomen, is vooral ook een democratisering van de economie nodig.

Op basis van het boek "Globalisering en armoede" van Francine Mestrum (2002) en nog andere bronnen, weerleggen de auteurs vervolgens mythe 4, dat "de armoede daalt dankzij vrijhandel en globalisering".

Mythe 5 stelt dat de meest geglobaliseerde landen de sterkste economische groeicijfers tonen. Dat dit een sprookje is dat lang niet altijd opgaat blijkt voldoende uit de lotgevallen van IMF-modelleerling Argentinië. De kapitalistische globalisering drijft niet op rechtvaardigheid maar op winstmaximalisatie. Dus worden aan het Zuiden, nog steeds grote rijkdommen onttrokken: via grondstoffenroof, goedkope arbeidskrachten, hoge rentes op de schulden, verslechterende handelsvoorwaarden voor het Zuiden ... Het leeuwendeel van de (niet of laag belaste) buitenlandse investeringen onttrekt rijkdom aan het Zuiden. 'En passant' vervuilen ze ook nog het milieu zodat het Zuiden er steeds slechter aan toe is. Tegen die gang van zaken rees protest in het Zuiden, waar de andersglobalisering, zo beklemtonen de auteurs via strijdbare basis- en boerengemeenschappen vaak sterker staat dat in het welvarende Noorden.

* Van Pokemon tot "multimediale medialeugenmachines"

In een intermezzo over het ruilkaartenspel 'Pokémon' ("neoliberalisme op kindermaat", nu al weer opgevolgd door andere 'gektes' zoals die rond Harry Potter en Lord of the Rings), zegt gastauteur Didi De Paris heel zinnige dingen over de rol van de media.

Een citaat: "Het grote probleem vandaag is dat de vijand, de schuldige, de oorzaak, de creator van de ellende, of hoe men het ook wil omschrijven, in alle omstandigheden zo goed als onzichtbaar blijft. (...) De banken, de multinationals, de beurs, de belastingsparadijzen, de kerk, het militair-industrieel complex, ze zijn er, maar je ziet ze niet. En evenmin krijgt men veel te zien van het verzet." Daar zorgen de "multimediale medialeugenmachines" wel voor.

* Seattle kwam niet uit de lucht vallen

In hoofdstuk 3 blijkt het perverse karakter van het kapitalisme waar het gaat om het leefmilieu. Dat wordt geheel ondergeschikt aan de winstmaximalisatie. Met als gevolg steeds meer milieuproblemen.

Het verzet tegen het neoliberale model, zo leert hoofdstuk 4, dateert al van voor 'The battle of Seattle'. Er was de opstand van de Zapatisten in Mexico (sinds 1994), het ontstaan van alternatieve media (mede dankzij Internet) en van Attac (1997), een beweging die ijvert voor de Tobintaks. Er was de mobilisatie tegen het MAI, een akkoord over internationale investeringen dat "onder druk van een vijandige publieke opinie, door de Franse regering van sociaal-democraten, groenen en communisten gekelderd werd". Er was het beginnend experiment met 'participatieve democratie' in het Braziliaanse Porto Alegre. Enzoverder.

* Media-activisme als levensstijl

Met het protest eind 1999 tegen de Wereldhandelsorganisatie (WTO) in Seattle, kwam de 'antiglobaliseringsbeweging' internationaal op de voorgrond.

Omdat de beweging in de media meestal op weinig sympathie mocht rekenen, werd Seattle ook het startschot van een fenomeen dat wereldwijd zou gecopieerd worden: Indymedia. 'Ya Basta!' laat één Belgische 'imc'er aan het woord: Frédéric Levêque die vooral actief is rond Zuid-Amerika. Frédéric om schrijft media-activisme als "een levensstijl". "Media-activist zijn is werken aan de verspreiding van alternatieve informatie. Dat betekent mensen aan het woord laten die normaal nooit of zeer zelden aan bod komen. Dat is altijd proberen om de andere kant van de zaak te tonen." Voor Frédéric is het ook: overal kritiek op geven, alles in vraag stellen.

* Belgisch bilan "slechts gematigd positief"

Na Seattle volgden betogingen in tal van andere steden waar de elite verzamelen blies: Bangkok, Melbourne, Praag, Seoul, Nice ... Begin 2001 pakte de andersglobalistenbeweging uit met haar eerste Wereld Sociaal Forum in Porto Alegre, wereldwijd gevolgd door continentale, nationale en lokale sociale fora. Maar ondertussen nam ook de repressie toe. In Göteborg schoot de politie juni 2001 voor het eerst met kogels op de betogers. In Genua (juli) viel de eerste dode én 600 gewonden (waaronder veel journalisten). In een intermezzo brengt Peter Tom Jones daarvan een hallucinant verslag.

Eind 2001 waren er de Belgische andersglobalistische acties en betogingen tegen het Belgisch voorzitterschap van de E.U. "De verwachtingen werden maar gedeeltelijk ingelost" schrijven de auteurs van Ya Basta! "Het bilan was slechts gematigd positief" (o.a. wegens de weigering van de vakbonden om samen met de 'antiglobalisten' te betogen).

Inmiddels hadden we ook al Porto Alegre II (feb. 02) en de reuzebetoging in Barcelona (tot 500.000 mensen) plus nieuwe protesten in Italië en elders. En ook België heeft nu een Sociaal Forum en lokale sociale fora.

* De waarheid herstellen

Het interessantste deel van het boek is ongetwijfeld het tweede, vanaf hoofdstuk VII, "Oude wijn in nieuwe zakken". Vandanaf hebben we de analyse van de problemen én de historische terugblik achter ons en wordt onderzocht wat echt nieuw is aan de andersglobalisten.

De andersglobalistische beweging vormt een bont geheel. Een eerste stroming daarbinnen is de 'libertaire', 'anarchistische' stroming (de twee begrippen worden door de auteurs gemakshalve als synoniemen gehanteerd). Niet het oude anarchisme van Proudhon en Bakoenin, maar een nieuw (vaak vaag) anarchisme dat zowel straatoude als geheel nieuwe actievormen hanteert. Een anarchisme dat "in dit tijdperk van wijdverspreid cynisme, de waarheid wil herstellen en ethische waarden versterkt."

Een anarchisme dat moeilijk om kan met centralisatie en leiders alhoewel die twee toch altijd wel ergens nodig zijn. Iets wat dan weer beklemtoond wordt door de meer klassieke radicaal marxistische groeperingen in de beweging.

* Medebeheer leidt tot collaboratie

Ook de arbeidersbeweging sluit aan bij de andersglobalistische beweging. Probleem is daar dat de vakbondstop het samenwerken vaak bemoeilijkt. De vakbonden - die nota bene internationaal qua ledenaantal op de terugweg zijn, België vormt een uitzondering op die regel - lieten zich sterk in het systeem inkapselen.

De vakbonden kregen op diverse niveaus 'medebeheer' aangeboden, wat betekent dat vakbondsvertegenwoordigers in de beheerraden en allerlei (politieke) overlegorganen zitten, inbegrepen zitpenningen én zwijgplicht ! Met als gevolg dat de vakbonden, bij ons ABVV en ACV, een loutere overlegstrategie hanteren, "die in feite neerkomt op een poging tot sociale begeleiding van de neoliberale globalisering."

* Wanneer komt er eens een wereldstaking ?

Gelukkig zijn er toch altijd her en der vakbondsleiders die zich wat militanter opstellen. Daar waar de vakbonden met de acties van andersglobalisten meededen, werden ze overigens vaak beloond door een stijgend aantal leden.

Dessers, Dumolyn en Jones pleiten er voor om veel aandacht aan de mobilisatie van de 'loontrekkenden' te blijven besteden, want om twee redenen blijven zij onontbeerlijk in elke strijd voor een betere samenleving. Eén omdat zij het numerieke overwicht hebben en twee omdat ze door hun rol in het economisch leven effectief kunnen wegen op de bezits- en machtsverhoudingen. "Zij hebben de economische macht waarover consumenten en directe actiegroepen slechts in veel geringere mate beschikken."

In dit verband nog één vraag, gevonden in een interview met Maria Vindevoghel, het boegbeeld van het arbeidersverzet tegen het opdoeken van Sabena. Aan haar stelde een radiojournalist deze luciede vraag: "Wanneer komt er eens een wereldstaking ?"

* "Al vragend komen we vooruit"

Volgens Dessers, Dumolyn en Jones hebben de klassieke socialistische modellen gefaald. Het revolutionair communisme omdat het te dictatoriaal was, het reformistisch socialisme omdat het elk perspectief op een niet-kapitalistische maatschappij liet varen.

"Anno 2002 luidt de vraag" schrijven ze, "of er hoegenaamd iets anders dan de zogenaamde markteconomie mogelijk is." Hoe we het alternatief noemen, "dat doet er in wezen niet toe" stellen ze. Wat ik wil betwisten. Een naam is immers ook een programma. 'Nomen est omen'. Je hebt een vlag nodig die de lading dekt.

Die lading dat moet volgens de drie auteurs, een nieuwe 'concrete utopie' zijn, "een richting waarin we willen evolueren, een soort maatschappij-ideaal."

En eenmaal we zo'n ideaalbeeld hebben, hoe er dan naar toe ? Moeten we het aanpakken zoals de Zapatisten ? "Al vragend komen we vooruit." Steeds weer de juiste vragen verstandig proberen te stellen. Het is alvast een begin.

* Het gemeenschappelijke programma

Dessers, Dumolyn en Jones trachtten in hun boek de algemeen gedeelde eisen van de andersglobalisten op een rijtje te zetten, om zo tot een programma van de beweging te komen.

Dat programma bevat tal van concrete eisen zoals de roep om een Tobintaks op de financiële speculatie, de opheffing van bankgeheim en belastingsparadijzen, eerlijke prijzen voor grondstoffen uit het Zuiden, de afschaffing van de externe derdewereldschuld enz.

Dat programma maakt fundamentele keuzes. Zoals die voor een economie die in dienst staat van de hele samenleving en niet van het winstbejag van enkelingen. Uiteraard moet er op alle niveaus - van gemeente tot planetaire instellingen - een echte democratie komen.

Eén van de strijdvormen om die doelen te bereiken, is de herovering van de publieke ruimte: de straat, de wijk, de media ...

* De-globalisten, neo-keynesianen & post-kapitalisten

Er is dus veel wat andersglobalisten bindt, maar er is ook veel dat hen scheidt.

Dessers, Dumolyn en Jones zetten enkele belangrijke denkrichtingen op een rij.

In het Zuiden met name heb je veel "de-globalisten": mensen die minder globalisering willen om zichzelf te beschermen tegen bv. de westerse gesubsidieerde landbouw, tegen instellingen zoals IMF en WTO.

In het Noorden is er onder de andersglobalisten een belangrijke stroming 'neo-keynesianen'. Zij willen de staat een belangrijkere rol laten spelen. De staat moet massaal investeren waar het voor de samenleving nodig is. Tot deze denkrichting behoren bv. de Nederlandse SP (de socialisten links van de sociaal-populisten van de PVDA) maar ook Noreena Hertz, die pleit voor een "mondiale welvaartsstaat waarin het kapitalisme getemd wordt". De pleidooien van Hertz vonden gehoor bij liberalen zoals Guy en Dirk Verhofstadt, die zich opwerpen als ethische globalisten.

De vraag is echter maar of het kapitalisme te temmen is. We moeten opnieuw denken aan een echt alternatief voor het kapitalisme, stellen de 'postkapitalisten'.

Binnen die 'postkapitalisten' onderscheiden Dessers, Dumolyn en Jones twee stromingen. Enerzijds de 'libertairen', de anarchisten die een nieuwe samenleving van onderuit willen opbouwen.

Anderzijds de 'marxisten' die wijzen op de nood voor de andersglobalistische beweging om zich tot politieke tegenbeweging uit te bouwen.

* "Think globally, act locally, change personally"

Zoals de auteurs aangeven, kunnen beide visies gecombineerd worden. En eigenlijk moet dat ook. Je kan/moet zowel aan de basis bouwen aan een betere wereld als tegelijk op nationaal, supranationaal (EU) en internationaal vlak (VN) voor een democratische, rechtvaardige ommekeer (re-volutie) zorgen. En ondertussen niet vergeten te timmeren aan de eigen bevrijding (in Ya Basta! mooi verwoord door 'Pinkje'). De bekende andersglobalistische slogan krijgt er zo een derde luik bij: "change personally."

Idealiter gaan finaal de talloze kleine revoluties op een bepaald moment over in de Revolutie met hoofdletter R: het moment waarop het volk echt de beslissingsmacht zal hebben; niet een kleine kapitalistische toplaag of een communistische partij-elite.

Dat zo'n overgang niet van een leien dakje zal verlopen is duidelijk. Op dat vlak kunnen we nog veel leren van zowel het in bloed gesmoorde experiment van Allende in Chili als van het tot een 'belegerd communisme' verworden systeem van de Sovjet-Unie.

Maar vooraleer we aan de ommekeer met hoofdletter O toekomen, is er nog veel werk aan de mens. Zoals Pinkje schreef zitten we anno 2002 in het Westen met een diep ingewortelde "slavenmentaliteit bij de meerderheid van de mensen, zeer sterk gevoed door media, onderwijs en politiek."

De hechte internationale netwerken tussen andersglobalisten overal ter wereld waarover Dessers, Dumolyn en Jones het in hun epiloog hebben, kunnen in de strijd voor een bevrijding van de mens, van groot belang zijn. Maar ook de talrijke lokale sociale fora die er in opvolging van het Wereld Sociaal Forum in Porto Alegre gekomen zijn.

* Al blijft de utopie onbereikbaar...

Om realistisch af te sluiten: misschien bereiken we de Ommekeer nooit. Tal van gevaren bedreigen de andersglobalistische beweging, lezen we in Ya Basta!; gevaren van buitenaf (recuperatie, infiltratie, repressie ...) en van binnenin (sectarisme, defaitisme ...). Maar zoals Dessers, Dumolyn en Jones schrijven: "de ongelijkheid, de uitbuiting en de vervreemding in deze wereld zijn te schrijnend". Dus zal het verzet "altijd opnieuw de kop opsteken". En moeten we er trachten het beste van te maken.

Want al blijft de utopie onbereikbaar, dan nog is de realiteit alle moeite van de wereld waard om te verbeteren, om te voorkomen dat het door de winsthonger van een toplaag te zeer de spuigaten uitloopt. Dat er al te veel menselijk leed wordt aangericht (door oorlogen om olie bv.), dat er (door toedoen van de farmamaffia) al te veel mensen sterven aan geneesbare ziektes, dat er al te veel natuurlijke pracht en rijkdom voor eeuwig verbrast wordt ...
De planeet aarde - 'pacha mama' - met haar nog fenomenale soortenweelde en de mensheid met al haar talenten en vermogens, dat is het waar de andersglobalistische beweging VOOR is.

Jan-Pieter Everaerts

'Ya Basta!, Globalisering van onderop' van David Dessers, Jan Dumolyn en Peter Tom Jones, Academia Press, Gent, 2002, ISBN 90 382 0409 4; zie ook http://www.yabasta.be
----------------------------------------------------
P.S. In eigen land zal de andersglobalistische beweging in 2003 van zich laten horen in onder andere de vredesbetogingen tegen de nakende oorlog in Irak, het verzet tegen een nieuwe serie diensten die de Europese Unie (EuroDUSnie) wil privatiseren én het Belgisch Sociaal Forum op 10 mei 2003.

arch/ive/ief (2000 - 2005)