arch/ive/ief (2000 - 2005)

Amerikaanse evangelische genootschappen beweren dat ze al duizenden homoseksuelen hebben genezen en tot hetero's omgevormd. Ook in België kun je ,,hersteltherapie'' volgen. Voorstanders spreken van duizenden geredde levens, tegenstanders houden het op psychologische marteling.

,,Ik heb elektroshocks ondergaan, waarbij een apparaat op mijn schaamdeel werd aangebracht en ik schokken kreeg terwijl ik aan homoseks dacht'', zegt Jeffrey Ford. Hij is een ,,voormalige ex-homo'', iemand die eerst besloot dat zijn homoseksualiteit uitgebannen moest worden en daar later op terugkwam. ,,Ik heb duiveluitdrijving ondergaan, waarbij een dominee zijn handen op me legde en direct tot de demon in mijn binnenste sprak en die gebood te verdwijnen -- een buitengewoon angstige ervaring. Ik was bereid werkelijk alles te proberen.

Drie jaar lang ben ik in therapie geweest. En ik geloofde daarna echt dat ik mijn homoseksualiteit onder controle had. Ik richtte een eigen genootschap op en heb vervolgens vier jaar lang honderden mannen proberen te 'genezen' van homoseksualiteit. Maar genezing bestaat niet. Ik heb nooit iemand gezien die zijn seksualiteit werkelijk wist om te keren.''

Maar Jeffrey Ford heeft het tij tegen. De pleitbezorgers van ,,hersteltherapie'' vinden steeds meer aanhangers. Exodus International, de grootste organisatie die dat soort therapie voorstaat, groeit als kool. ,,Exodus ziet homoseksuele neigingen als een van de vele afwijkingen die de gevallen mensheid omringen (...) en ziet verlossing van de homoseksueel als het proces waardoor de kracht van de zonde gebroken wordt'', staat in het statuut van de organisatie. Exodus telt nu wereldwijd zo'n honderd veertig genootschappen, waarvan ruim honderd in de Verenigde Staten.

,,God creëerde ons zo dat we worden aangetrokken tot ons tegenovergestelde'', zegt Frank Worthen, medeoprichter en bestuurslid van Exodus. ,,Een man hoort dus te vallen op een vrouw. Maar als een jongen opgroeit zonder vader, of als een meisje een verstoorde relatie heeft met haar moeder, dan gaan ze idealiseren wat ze missen: een goede relatie met iemand van dezelfde sekse. Zo iemand wordt homoseksueel.''

Worthen spreekt uit ervaring, zegt hij, want hij was zelf bijna dertig jaar homoseksueel. Dat begon na het verlies van zijn vader. Al was er in het geval van Worthen nog een andere factor in het spel: de pedofiele dominee die de dertienjarige knaap onder zijn hoede nam en hem ,,rechtstreeks de homoseksuele levensstijl in loodste''. Hij was depressief en suïcidaal. ,,Tot ik werd teruggeleid tot God en ik andere mannen begon te bevrijden van homoseksualiteit.'' Dat was in 1973. Twee jaar later richtte Worthen, inmiddels getrouwd, met andere ,,ex-homo's'' Exodus International op.

De mate van schade

In zijn Nieuwe Hoop -genootschap in het Californische San Rafael, vlakbij de Amerikaanse homohoofdstad San Francisco, toont Worthen hoe de therapie in zijn werk gaat. Het lage appartementencomplex waar hij vanuit zijn kantoor op uitkijkt, in een rustige middenklassewijk, blijkt een internaat. Het huisvest zo'n vijfentwintig homoseksuelen, die zich uit eigen beweging hebben opgegeven. Het zijn allemaal mannen. Mannen lopen volgens Worthen een groter risico homoseksueel te worden dan vrouwen: ,,Onderzoek toont dat jongens zich emotioneel van beide ouders moeten losmaken, meisjes alleen van de vader.''

Het dagprogramma van de mannen ligt voor een heel jaar vast: overdag werken (om de behandeling te betalen en te sparen), 's avonds lessen, individuele gesprekken, praatgroepen, groepsgebed, en vrijdag soms vrij. Zaterdag is er een gezamenlijk uitje, zondag is voor kerkbezoek. De mannen verkeren steeds in elkaars gezelschap, delen de woonkamers, de televisiekamer, de badkamer en de open keuken, waar een Zwitser het avondeten aan het voorbereiden is. Ze slapen in kleine slaapkamers in stapelbedden. De voortdurende nabijheid lijkt niet de beste methode om de homoseksuele gedachte uit te bannen. Maar Worthen ziet dat anders: ,,Juist het ontwikkelen van een niet-seksuele, liefdevolle relatie met andere mannen is de sleutel tot het uitbannen van homoseksualiteit.''

Hersteltherapie heet de behandeling die Worthen aanbiedt, en om de geldigheid ervan te boekstaven, bespreekt hij in zijn kantoor enkele werken. Aan de wand hangt een tekening waarop ,,Mozes Worthen'' de wateren van ,,de grote homobaai'' scheidt. De boekjes dragen namen als Iemand van wie ik houd is homo... of Voorkomen van homoseksualiteit bij kinderen . Grafieken dragen namen als De Kinsey Schaal -- mate van schade , met daarop cijfers over stoornissen bij jongens die zonder vader opgroeien, die hun vader zelden zagen of geen aandacht van hem kregen.

©rr
Verschillende thuissituaties leiden tot verschillende seksuele afwijkingen, stellen Worthen en de auteurs van de boeken die hij aanbiedt: homoseksualiteit deelt het rijtje met onder meer seksverslaving, pedofilie en donjuanisme, het dwangmatig versieren van vrouwen. ,,Achter alles ligt angst voor verlating'', besluit Worthen. ,,Maar bij ons krijgt de homoseksueel de vaderfiguur terug: zijn mentor die hem bevrijdt.'' Hij is stellig over het succes van de formule: ,,Duizenden geredde levens en duizenden kinderen die anders niet zouden bestaan, zijn het bewijs.'' Exacte cijfers kan hij niet geven.

Het behoeft geen uitleg dat de inspanningen van Exodus omstreden zijn. Maar zoals Exodus bestaan er meer organisaties, en als reactie op de vrijere seksuele moraal van de afgelopen decennia groeien zij dikwijls sterk. Het betreft ook geen exclusief protestantse aangelegenheid: naast het evangelische Exodus is er in de VS bijvoorbeeld Narth (voor Nationale vereniging voor onderzoek en therapie van homoseksualiteit ), dat zich op alle christenen en joden richt, en de Catholic Medical Association. Mensen die voor die groepen werken, hebben vaak diploma's op zak van geestverwante conservatief-religieuze universiteiten.

Verenigingen van homoseksuelen en kerken die homoseksualiteit accepteren als door God gegeven, zijn fel gekant tegen hersteltherapie. Maar ook de Amerikaanse Psychiatrische Associatie en de Amerikaanse Psychologische Associatie, die dertig jaar geleden homoseksualiteit van de lijst van geestesziekten schrapten, namen als antwoord op de groeiende belangstelling voor hersteltherapie in de jaren 1990 allebei resoluties aan waarin werd onderstreept dat homoseksualiteit niet iets is wat bestreden moet worden en dat hersteltherapie een wetenschappelijke basis mist.

,,Groepen die de seksuele oriëntatie van mensen proberen te veranderen, handelen verkeerd en lopen het risico zware psychologische schade aan te richten bij degenen die ze zeggen te willen helpen'', zei de directeur van de Psychologische Associatie bij de stemming voor de laatste resolutie, in 1997.

Dat is ook de mening van dr. Bernard Sabbe, hoogleraar aan de Universiteit Antwerpen, psychiater bij het Psychiatrisch Centrum St. Norbertus, en lid van het Forum Psychiatrie. ,,Om in aanmerking te komen voor psychotherapie zou homoseksualiteit een psychische stoornis moeten zijn. In medische kring is dat idee verlaten. Ik weet dat in het verleden wel 'aversie-therapie' werd gegeven tegen homoseksualiteit, maar dat is volstrekt niet op zijn plaats. Psychotherapie is niet in staat verandering te brengen in iemands seksualiteit. En aan een behandeling die geen nut heeft, kleven risico's.''

Sabbe is verbaasd te horen dat er ook in België therapie tegen homoseksualiteit gegeven wordt. Sinds twee jaar bestaat er namelijk ook een Belgisch Exodus-genootschap: Different, dat behandeling aanbiedt in Tongeren en Antwerpen. Sabbe zegt te hopen dat een beroepsbescherming voor psychologen en psychotherapeuten, die in de maak is, dat soort therapie onmogelijk maakt. In Nederland, waar hersteltherapie al langer wordt aangeboden, is de reactie gelijk aan die van Sabbe. Prof.dr. Willem van Tilburg, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, noemt een behandeling tegen homoseksualiteit ,,schadelijk en gevaarlijk'' en zegt dat zijn organisatie ,,zeker in actie zal komen'' als hersteltherapie zich in zijn land verder zou verspreiden.

Branden in de hel

De kritiek van wetenschappers op hersteltherapie is een belangrijk aanknopingspunt voor die kerken die homoseksualiteit accepteren als door God gegeven. Ook ,,voormalige ex-homo's'' als Jeffrey Ford hameren op het ontbreken van bewijzen.

,,Organisaties die dit soort therapie geven, houden met opzet geen genezingspercentages bij. Exodus beweert dat 40 tot 50 procent van de homo's bij hen geneest. Maar ze weigeren meetbare maatstaven te hanteren voor wat 'genezing' is'', zegt Ford, zelf psychiater in de Amerikaanse staat Minnesota. ,,Je kunt eenvoudig voor en na een jaar therapie meten hoezeer iemand opgewonden raakt door naaktbeelden van iemand van dezelfde sekse. Dat doen die organisaties niet, omdat de genezing die ze beloven, bedrog is. Na jaren in die wereld te hebben doorgebracht, schat ik dat negentig procent van de mensen na verloop van tijd de pogingen opgeeft zichzelf te veranderen.''

Maar dan is al veel kwaad geschied, meent Ford. ,,Al die jaren waarin mensen tegen homoseksualiteit strijden, leven ze dag na dag met het idee dat ze eeuwig zullen branden in een fysiek bestaande hel. Dat is ze voorgehouden. Het is niets minder dan psychologische marteling.''

Ook de Nederlandse Ina Schippers heeft negatieve ervaringen met hersteltherapie. ,,Ik worstelde eind jaren 1980 met mijn lesbisch zijn, omdat ik het niet overeen kon stemmen met mijn geloof, en ik kwam terecht bij het Amsterdamse centrum EHAH'', zegt ze. ,,Twee jaar lang had ik eens in de twee weken een gesprek. Aan het eind had ik werkelijk het idee dat mijn homoseksuele gevoelens waren onderdrukt en dat mijn heteroseksuele gevoelens waren opgewekt. Maar dat was helemaal niet zo en ik kwam in een diepe depressie terecht. Ik werd suïcidaal en moest worden opgenomen. Dat was gelukkig bij een progressieve christelijke instelling, waar ik mijn aard leerde accepteren.''

De behandeling bij EHAH heeft volgens Schippers zeker ,,schade aangericht'' aan haar psyche. ,,Ik zou mensen dan ook afraden om zo'n behandeling te volgen'', zegt ze. Maar wrok koestert ze niet: ,,Ik ben er vrijwillig heen gegaan, ik was volwassen en handelingsbekwaam. Ze geloven zelf echt in de behandeling en bieden het gratis aan.''

Tegenover de negatieve verhalen staan positieve, van mensen die zeggen nieuw levensgeluk gevonden te hebben na de therapie. In folders van Exodus en Narth en op hun internetpagina's staan verhalen van succesvolle therapie en interviews met ex-homo's die getrouwd zijn en die zeggen dat ze zich bevrijd voelen van een zware last.

Een pijnlijk gegeven bij dat uitdragen van het succes van hersteltherapie was een incident met Amerika's bekendste ex-homo: John Paulk. Ooit was hij een travestiet en prostitueerde hij zich aan mannen. Nadat hij therapie had doorlopen, trouwde Paulk en werd hij het belangrijkste gezicht van Exodus. Hij verscheen op televisie, gaf links en rechts interviews, schreef boeken over zijn ervaringen en nam zitting in het bestuur van Exodus. Tot hij twee jaar terug werd gesnapt in een homobar in Washington.

Paulk zei aanvankelijk dat hij de bar toevallig was binnengelopen, op zoek naar een toilet. Later gaf hij toe dat hij wist dat het een homobar was, maar hij claimde dat hij alleen wilde zien of de homoscene veranderd was in de jaren dat hij zich ervan afgekeerd had. Zijn verklaringen werden zowel in zijn eigen kring als daarbuiten door velen betwijfeld. Exodus verwijderde hem uit het bestuur.

Na het incident bleef Paulk werkzaam voor het zeer conservatieve Focus on the Family. Zoals die conservatieve lobbyorganisatie zijn er vele in de VS, en de steun van invloedrijke en kapitaalkrachtige organisaties -- bijvoorbeeld die van enkele bekende televisiepredikanten -- voor hersteltherapie is tegenstanders een doorn in het oog. ,,Focus on the Family is een buitengewoon gevaarlijke organisatie'', meent bijvoorbeeld Jeffrey Ford. ,,Ze hebben hun eigen radioshows en tijdschriften, en zaaien angst met spreekbeurten op scholen. In bijeenkomsten door het hele land spreken ze eerst over hoe homoseksualiteit genezen kan worden, en dat mensen die dat weigeren, volharden in hun zonde. En vervolgens gaat het over de vele homo's in Hollywood en bij de pers, en hoe 'ze' allerlei voorrechten willen bedingen. Het eindigt met de waarschuwing dat homo's de scholen en de regering willen overnemen. Dat legitimeert de misdrijven uit haat die in dit land elke dag tegen homo's plaatsvinden.''

Het verkeerde medicijn

De inspanningen van Exodus en Narth liggen niet alleen onder vuur van ,,voormalige ex-homo's'' en homoseksuele christenen; ook in dezelfde conservatief-religieuze kring waaruit zij hun steun betrekken, liggen de organisaties onder vuur. Het incident met Paulk wordt bijvoorbeeld met smaak opgehaald door predikant Michael Johnston. Maar waar christelijke homoseksuelen Paulks geval zien als bewijs dat homoseksualiteit niet uit te bannen valt, ziet Johnston het als bewijs dat psychotherapie het verkeerde ,,medicijn'' is. Johnston doorliep zelf therapie tegen homoseksualiteit, was daarna hoofd van een Exodus-genootschap en brak vervolgens met de organisatie. ,,Het hele psychologische verhaal over gemis in je jeugd en slachtofferschap is evenzeer lulkoek als het idee dat je een homoseksuele christen kunt zijn'', meent Johnston. ,,De Bijbel is er duidelijk over: homoseksualiteit is een zonde en geen ziekte. Fundamentalistische kerken onderkennen dat.''

De joviale Johnston heeft een harde boodschap. ,,Het interesseert God geen zier of we hem aardig vinden of ons goed voelen over onszelf. En dat laatste is alles wat psychotherapie wil bereiken. Hersteltherapie ook: mensen kunnen hun homoseksualiteit aan allerlei zaken uit hun verleden toeschrijven. Onzin. We lijden allemaal aan liefde voor de zonde. God is er duidelijk over: we hebben geen greintje goed in ons, behalve dat wat Jezus ons gegeven heeft. Homoseksualiteit is een zonde, zoals alle vormen van lust. Dat is geen blije boodschap, maar zo is het.''

Exodus draagt dat volgens hem niet uit vanwege de ,,psychische onvolwassenheid van de leiders van de organisatie''. ,,Ze willen voor hun eigen problemen een verklaring buiten zichzelf zoeken, zoals bij hun vader.'' Johnston is voorts vol afkeer voor de rekeningen die Amerikaanse hersteltherapeuten hun cliënten voorleggen. ,,Welke ware christen laat zich nu betalen voor de boodschap van God? Het is een geldmaakmachine'', zegt hij.

Johnston, nu leider van een fundamentalistisch evangelisch genootschap, vindt dat er maar een remedie is tegen homoseksualiteit: bekering. Johnston kwam naar eigen zeggen mede tot inkeer door de fundamentalistische stripjes van Jack Chick, waarin steevast iemand wordt bekeerd als hem of haar een verblijf in de hel wordt voorspeld. ,,God gebruikt die strips. Mensen die hun leven op hun eigen manier willen leiden, vinden die strips beledigend. Maar het evangelie is dat ook. Toen ik homoseksueel was, hoorde ik in homobars mannen de strips bespotten. Maar ik wist in mijn hart dat ík God bespotte, door mijn levensstijl. En dat is hoe alle zondaars moeten worden overtuigd. Ze moeten weten dat de hel ze wacht als ze niet veranderen.''

Dat vindt Reitze Siebesma, oprichter van het Belgische Exodus-genootschap Different, te kort door de bocht. ,,Natuurlijk heeft homoseksualiteit een geestelijk aspect. De bevindingen van de moderne psychologie kunnen ons alleen maar helpen.'' Ook de kritiek dat hersteltherapie niet wetenschappelijk is, legt hij naast zich neer. ,,Voor ons blijft de Bijbel de belangrijkste leidraad'', zegt hij.

Different heeft geen internaat, maar biedt individuele gesprekken, in Tongeren en in Antwerpen. ,,Daarnaast geef ik in kerken, voor gemeentes en jeugdgroepen onderwijs over homoseksualiteit'', zegt Siebesma. Hij benadrukt dat zijn Exodus-genootschap nog in de kinderschoenen staat. ,,De evangelische gemeenschap in België is relatief klein. In Nederland, Engeland en Zwitserland, waar die gemeenschappen groter zijn, zijn ook al veel eerder Exodus-genootschappen opgericht.''

Different is opgericht met de steun van het Amsterdamse Exodus-genootschap EHAH. Het gaat de Amsterdammers voor de wind. ,,Nu het geaccepteerd is om over seksuele problemen te spreken, is de behoefte aan wat wij bieden overweldigend'', zegt Willem Heemskerk van EHAH. ,,Naast homoseksualiteit behandelen wij alle andere vormen van seksuele afwijkingen, van naaktloperij tot pedofilie en seksverslaving. Mensen komen uit heel Nederland voor onze diensten. We zullen daarom genootschappen openen in andere delen van het land.''

Siebesma verwacht dat ook de Belgische tak zal uitbreiden. ,,Ik verwacht zeker dat wij gaan groeien. Ik denk dat steeds meer mensen zullen aankloppen voor hulp en dat meer kerken hun deuren zullen openstellen voor onze boodschap. Op de lange termijn is het mogelijk dat er vestigingen bijkomen of dat er meer therapeuten aangesteld worden. Maar u zult begrijpen dat, hoe zal ik het zeggen, dat mensen die dit soort werk willen doen, niet voor het oprapen liggen.''