arch/ive/ief (2000 - 2005)

'The Virgin Diaries' opent met een Marokkaanse die een taxi instapt en de chauffeur vraagt wat hij van maagdelijkheid vindt. Het antwoord zet de toon voor de film: "Maagdelijkheid is een groot probleem. Als de vrouw met wie ik trouw geen maagd is, dan schop ik haar de deur uit." Waarom ? "Omdat ze geen maagd is. De vrouw moet maagd zijn. Maagd."

Volgende scène: een gondel, met twee jonge vrouwen: de hoofdrolspeelsters van deze ongewone documentaire. De ene is Jessica, een Amerikaanse cineaste. De ander Fatiha, een Marokkaanse uit Fez.

Buiten beeld vertelt de cineaste dat ze haar vriendin een jaar geleden begon te filmen tijdens de aanloop naar haar huwelijk. Maar niets verliep zoals gepland. Het huwelijk vond nooit plaats. Het verhaal dat volgt is bij momenten zo schokkend dat ik lang wachtte voor deze filmbespreking te maken.

* Als traditie en vrijheidstreven botsen

Enerzijds is dit een film die door de interactie van de twee spontane jonge vrouwen, het reizen door prachtige landschappen, een grote dosis humor, het dicht op de huid zittende camerawerk, de onverwachte wendingen in de zoektocht, de uitstekende montage en de mooie muziek, een parel om te recenseren is.

Anderzijds is er die inhoud ... Hoe je daar toe verhouden ? Wie ben ik als westerse man om Marokkaanse tradities terecht te wijzen ? Maar anderzijds: het probleem beperkt zich niet tot Marokko. Via allerlei bevolkingsgroepen uit meer patriarchale culturen duikt het ook in het Westen op. De dag nadat ik deze recensie schreef (2/11), publiceerde De Morgen een artikel over het geweld in Franse voorsteden van Noordafrikaanse mannen tegen vrouwen en meisjes. Geweld waarbij zelfs een meisje in brand gestoken werd. En op maandag 4/11 kwam ik in Brussel oog in oog - nu ja ... - met een compleet (in het zwart) 'ingepakte' vrouw te staan. Enkel de ogen 'bloot' ... Naast haar een westers geklede Noordafrikaanse man. Vreemde ervaring.

Vanuit ervaring met discussies over dit soort thema's op Indymedia, besef ik dat sommige mensen het met de nu volgende bespreking moeilijk kunnen hebben, in deze tijden waarin de islam zwaar onder vuur ligt.

Daarom wil ik beklemtonen dat 'The Virgin Diaries' geen sensatie zoekende Westerse kritiek is op een 'traditionele samenleving'. Er werden over deze thematiek trouwens nog zo'n documentaires gemaakt. Zie het Nederlandse 'In het huis van mijn vader' van Fatima Jebli Ouazzani, waarin vergelijkbare taferelen voorkomen en ook erg 'crue' uitspraken over vrouwen gedaan worden. Marokkaanse vrouwen en meisjes hebben me overigens soortgelijke verhalen verteld. Man-vrouw-relaties en islam, het blijft een moeilijke combinatie.

En in West-Europa ? Hier hebben we - nog niet zolang geleden - wel het sprookje over de 'moeder-maagd Maria' achter ons gelaten (als die combinatie geen veroordeling van seks inhield), maar ieder die hier de exploitatie van vrouwelijk naakt aanschouwt en de dictatuur van een vaak breinloze 'schoonheidscultuur', weet dat wij 'er' hier ook nog niet zijn. Enige relativering is dus gepast. En dan nu ... de film.

* Het begon met een handkus

Lang geleden al, koos Fatiha's grootvader haar een echtgenoot. Maar grootvader stierf en Fatiha stelde het huwelijk steeds weer uit. Nu ze 28 is, kan dat niet langer. "Een huwelijk in Marokko, zeker voor mij en mijn familie, is een verplichting. Men moet trouwen" zegt ze. Daarom accepteert ze de man die grootvader koos.

Fatiha wil echter een goed huwelijk. Aan haar man - die in Korea studeert - stelde ze vragen die hij niet beantwoorden wil. Fatiha neemt geen vrede met zijn stilzwijgen en dat van haar familie. Ze wil weten wat kan en mag.

Samen met Jessica zoekt ze 'oelema's' (imans, Islam-geleerden) op die haar vragen kunnen beantwoorden. Mag een man de vrouw met wie hij zal trouwen aanraken voor het huwelijk ? Mag hij - zoals haar aanstaande even deed - haar hand kussen ? Haar toekomstige vond achteraf dat dat niet kon. Hoever gaat 'maagdelijkheid' ? "Is een kus op de hand" een zonde voor de Islam ? "Hoe kan ik leven en vermijden dingen te doen die verboden zijn ?"

* "De waarde van een vrouw komt alleen uit haar schoot"

Fatiha en Jessica gaan op zoek naar antwoorden. Wetende dat het moeilijk zal zijn. "De jonge mensen van mijn leeftijd zullen er in geïnteresseerd zijn" zeg ze. "De vaders zullen kwaad zijn. Maar dit is een verplichting."

Bij de één na de andere 'geleerde' kloppen ze aan. Die weigeren allen om hen voor de camera te woord te staan. Ze zenden hen naar de Koranscholen in het diepe zuiden van Marokko. Geen tocht zonder hindernissen. Ook daar wil het niet lukken. Raken ze niet binnen in de mannenbastions. Op één uitzondering na: in de meest geïso leerde school waar honderden jongens jarenlang de Koran bestuderen, staat een oude oulema Fatiha te woord.

Hij spelt haar de les. "Als een vrouw op haar dertigste of veertigste noch ongetrouwd is, zullen families instorten, zullen er geen kinderen zijn, geen respect en zelfs geen religie." "De vrouw of het meisje moet trouwen als ze 16 is, want het huwelijk is de basis van de islam. (...) De waarde van een vrouw en wat haar voldoening schenkt, komt alleen uit haar schoot. Alles dat goed en nuttig is, komt uit haar schoot, haar meisjes en haar jongens. Niets anders zal haar helpen. (...) De meest zuiveren, de meest heiligen zijn mannen en er zijn slechts zeer weinig zuivere vrouwen, uitgekozen door God." "Zo, wat zeg je daarop ?" vraagt hij aan het eind met een glimlach.

* "De wind zal door haar heen blazen"

De oude oulema vertelt het allemaal - voor westerse kijkers toch - op een wat grappige manier, maar Fatiha is er niet goed van. Ze beseft: "ik zou al lang moeder moeten zijn". En nog steeds heeft ze veel vragen. Zal ze ooit een antwoord vinden ?

Op de terugrit vraagt ze een groep bedoeinenjongens om hun mening. Ze blijft lachen terwijl die giechelend hun gedacht zeggen. "Dus de vrouw mag niets doen, terwijl de man kan doen wat hij wil" vat ze hun visie samen. "Natuurlijk" lacht er één. "De man heeft niets te verliezen. Zijn ding zal hetzelfde blijven. Maar de vrouw, zodra ze ontmaagd is, is ze geruïneerd en de wind zal door haar heen blazen."

Een tweede is nog cruer: "Stel dat ik trouw op mijn 20ste. Wat zal ik dan doen tussen 16 en 20 ? Niets doen ? Maar voor haar, als ze geruïneerd wordt, dat is haar probleem".

* "Veel vrouwen haten hun man vanaf de eerste nacht"

Op een terrasje hoort ze van een modern ogend koppel een variant op het 'oude verhaal'. In bijzijn van zijn vrouw stelt een man: "Maagdelijkheid is geen probleem voor de Islam. Maar onze Arabische, orientaalse mentaliteit en onze samenleving, accepteren niet dat een vrouw niet maagdelijk zou zijn. (...) Mijn vrouw mag relaties hebben, maar ze moet maagdelijk zijn."

Daarop komt de vrouw zelf tussen. Ze klaagt de dubbelzinnigheid aan van Marokkaanse mannen: zij mogen alles, maar de vrouw moet maagdelijk blijven of ze moet het laten herstellen" ... Fatiha kijkt verbouwereerd toe.

Het chirurgisch herstel van het maagdenvlies, is ter sprake gebracht. Maar hoe kan Fatiha daarover oordelen als ze niet eens weet wat het eigenlijk is.

"We zijn beiden kwaad en ziek" vertelt Jessica, "over die devaluatie van maagdelijkheid door een 'achterka merfix'. Het ministerie van gezondheid geeft geen statistieken maar een socioloog zei ons dat het de meest voorkomende ingreep is in Marokko. Hij ontving doodsbedreigingen voor zijn studies."

De twee vrouwen zoeken gynaecologen op. "We worden overal beledigd en weggestuurd" vertelt Jessica. Fatiha maakt zich kwaad. Uiteindelijk vinden ze één dokter die een interview toestaat. Maar ook hij laat herhaaldelijk de camera stoppen.

De twee vrouwen trekken vervolgens weer het binnenland in. Op zoek naar 'matriarchale samenlevingen in de Sahara, waar "women run the show". Die vinden ze echter niet. Wel een dorp waar een jongeman die op Fatiha verliefd raakt, hen in een groepje vrouwen en mannen brengt die voluit spreken over 'de eerste nacht'. Twee vrouwen beklemtonen het angstwekkende ervan. "Veel vrouwen haten vanaf die eerste nacht hun man." Voorwaar een veelbelovende start van hun huwelijksleven.

* "Ik wil jouw visie niet kennen, ze ergert me"

Na de teleurstellende reis naar het Zuiden, voeren Fatiha en Jessica op een terras een zware discussie over geloof en leven. Fatiha kan er zich niet over heen zetten dat Jessica niet gelooft. Zij gelooft in het lot. "Moi, je crois au destin." "Et moi non" stelt Jessica. Fatiha gaat door: "Alles wat we meemaken, wat we zien, al de kansen die we krijgen, dat is ons lot." "Dat accepteer ik niet", zegt Jessica. "Je zult het nooit begrijpen, het is beter dat we deze discussie stoppen" antwoordt Fatiha. "Maar ik wil jouw visie leren kennen" stelt Jessica. "En ik wil jouw visie niet leren kennen", reageert Fatiha "ze ergert me." "Omdat ik niet geloof ?" "Ja, dat ergert me." (...) Jessica vertelt hoe zij zonder geloof opgroeide. "Maar ik voel geen leegte in me. Ik ben niet bang te beseffen dat ik alleen ben." Waarop Fatiha: "Ik heb medelijden met jou. Het is niet goed zonder geloof te zijn. Je leeft in de metafysica (...) Je ziet het licht niet." Jessica: "Dat is jouw visie, dat is hoe jij erover denkt." Fatiha: "Neen, dat is wat ik denk, maar dat is ook de realiteit." Einde dovevrouwsgesprek.

Terug in Duitsland nodigt Jessica haar vriendin uit naar Europa. En dan gebeurt het. Op de trein ontmoet ze Hamid, een sympathieke Iraniër. Smoorverliefd. Voor het eerst in haar leven.

Na een verblijf op wolkjes in Europa, keert ze terug naar Marokko. Het aanstaande huwelijk wordt afgeblazen. Met de haar aangewezen man zal ze het nooit eens worden over liefde, leven en "zelfs niet over de islam".

* "We zouden bijna engelen zijn"

Jessica keert ook terug naar Marokko. Maar het wordt moeilijk om verder te filmen: ofwel is Fatiha met haar vriend aan het bellen, ofwel is ze over hem aan het praten.

En .. Hamid wil Fatiha's hand kussen nog voor ze trouwen. Dus moet Fatiha weer op zoek naar iemand die haar kan zeggen of dat mag. "I really can't believe this. After all we've been through, we've ended up back at the kiss of her hand. This hand kiss thing is really no small mather" stelt Jessica in de commentaar.

Ze bezoeken nog één 'geleerde', Ragi Temi, een oude professor, die Fatiha - niet zonder de spot met haar te drijven - gerust stelt: tuurlijk mag een kusje op de hand voor het huwelijk. "Dat wordt niet verboden door de Islam." (Ik vat het hier kort samen, want er gaat een hele uitleg mee gepaard.) "Maar 'la chose' moet intact blijven." Waarop de prof vergelijkt met "een watermeloen, die koop je ook niet in stukken ..." Fatiha giechelt. Waarop hij haar vraagt of ze nog maagd is. "Ja". "Kijk", zegt de prof: "Ze is geëmancipeerd, maar dat bewaart ze. En als je dat bewaart, denk je dan dat je een goede moslim bent ? Maar verre van. Je kan hét bewaren en een slechte moslim zijn. Indien we allemaal zouden leven volgens de principes van de islam, we zouden bijna engelen zijn."

Fatiha is dolgelukkig. Zegt ze zelf. Elkaar aanraken mag ! Fatiha is bevrijd van 28 jaar leugens en frustraties. "Godsdienst kan simpel zijn. Maar wij maken het ingewikkeld. Het zijn de moslims, niet de islam."

Ze komt nog één keer naar Europa. Maar de tekst die op het laatste beeld volgt, stelt dat Fatiha naar Marokko terug moest, dat Hamid (als politiek vluchteling) haar niet wettelijk kon huwen in Duitsland en Fatiha haar familie niet kon overtuigen van haar keuze ... Wat zal er verder met Fatiha gebeuren ? Bevrijd maar ...

JP Everaerts
Omtrent de regisseuse en de productie

De Jessica waarvan sprake in de film is Jessica Woodworth. Voorafgaand aan haar documentaire verrichtte ze in Marokko onderzoek naar het zich wijzigende familierecht. Ze tekende voor zowel de regie als het camerawerk van 'The virgin diaries' (57'). Woodworth is een Amerikaanse die in Brussel woont en samenwerkt met de Belgische documentairemaker en -producent Peter Brosens die voor de productie van deze film zorgde. 'The Virgin Diaries' is een coproductie van het Belgisch productiehuis 'The Ice House' met Inti Films (in coproductie met RTBF), het Nederlandse Lemming Film (in coproductie met de HOS) en het Duitse MA.JA.DE (in coproductie met ARTE/ZDF). Verder werd de film meegefinancierd door het Amerikaanse ITVS en het Belgische 'Lichtpunt'.

----------------------------
Deze bespreking komt uit het e-zine Belgian DOC. Een woordje toelichting:

* Bij het herstarten van Belgian DOC

Van 1996 tot 2000 maakte ik vijf keer een uitgebreid jaar-rapport over de Belgische documentaire. Tussendoor probeerde ik om een heus tijdschrift over de documentaire te maken. Geldgebrek (voor een deel het gevolg van de koppig onafhankelijke - en dus niet gesubsidieerde - opstelling van vzw Mediadoc) stak stokken in de wielen. Ondertussen leert de ervaring met het al een half jaar wekelijks verschijnende e-DIOGENE(S) dat elektronische nieuwsbrieven een goed alternatief vormen voor de dure gedrukte tijdschriften.

En omdat regelmatig mensen me aan de mouw trekken om toch 'weer iets te publiceren' over de documentaire, omdat ik heel wat interessante, nergens anders te publiceren teksten binnen krijg, ontstond het idee om Belgian DOC te herstarten, nu als e-zine.

Voor de verderzetting van dit iniatief reken ik op allen aan Frans- en Nederlandstalige kant (alsook buitenlanders, waaronder alvast enkele Nederlandse initiatieven), die een regulier (ongeveer driemaandelijks) e-zine over de Belgische documentaire en de documentaire in België, de moeite waard vinden. Zend dus maar alles in wat interessant kan zijn: artikels, interviews, korte berichten en weetjes, festivaldata ... En als het dringend is, kan het nog altijd in de wekelijkse e-DIOGENE(S).

Jan-Pieter Everaerts