"Het belegerde socialisme" / Jacques Pauwels over Parenti

Het staat allemaal zo mooi in onze geschiedenisboeken. In de negentiende eeuw stapte vanuit de dampwolken van de industriële revolutie het jeugdig kapitalisme onvervaard te voorschijn. Dit super-efficiënt nieuw sociaal-economisch systeem zou de wereld transformeren, maar zijn verschijning op het toneel van de geschiedenis ging tijdelijk ook gepaard met een brutale uitbuiting van de arbeidersklasse, het "proletariaat". Denk aan de Londense slums beschreven door Charles Dickens en aan Les Misérables van Victor Hugo. Gelukkig werden er allerlei hervormingen ingevoerd en vonden er ook een aantal politieke "omwentelingen" plaats. Die zorgden niet alleen voor sociale beternis maar ook voor een democratizering in de politiek. Tussen het kapitalisme en de democratie was het dus wel niet liefde op het allereerste zicht, maar toch vonden die twee elkaar. Ze hielden van elkaar. Ze wilden samen blijven. Maar... er kwamen van links en van rechts nijdigaards opdagen, communisten vanuit de linkerhoek en fascisten vanaf de rechtervleugel, en dat zorgde voor heel wat kabaal. Het zou duren tot het einde van de twintigste eeuw voor die ondemocratische en antikapitalistische "totalitaire" bedreigingen uit de weg geruimd waren. Onlangs is eindelijk alles in orde gekomen. Nu zit overal in de "westerse" wereld het kapitalisme gezellig voor altijd in bed met de democratie. We hebben nu op politiek zowel als op economisch vlak le meilleur des mondes possibles, zoals ons steeds weer op het hart wordt gedrukt, bijvoorbeeld door de Amerikaanse schrijver Francis Fukuyama, die heeft uitgeroepen dat de historische ontwikkeling tot geen hoger stadium meer kan leiden.

Dit bijna sprookjesachtig scenario wordt door de te weinig bekende radicale Amerikaanse auteur Michael Parenti aan stukken getrokken in een kort en heel leesbaar boek waarvan de Nederlandse vertaling onlangs verschenen is bij de Berchemse uitgeverij EPO onder de titel Zwarthemden en Roden. Hier volgt een samenvatting van zijn betoog.

*** "Wie over het fascisme wil spreken, kan over het kapitalisme niet zwijgen"

Onder bepaalde historische omstandigheden kan het kapitalisme wel overweg met de demo cratie, schrijft Parenti, maar die twee vormen zeker geen onscheidbare Siamese tweeling. Het kapitalistisch economisch systeem gaat onvermijdelijk gepaard met uitbuiting en verkiest daarom dikwijls als politieke partner niet de democratie maar de dictatuur. Maar dan wel het soort dictatuur dat de privilegies van de rijken en machtigen niet aantast, dat de jacht op winst en de accumulatie van kapitaal bevordert en er niet op uit is om de rijkdom te herverdelen, en dat de lonen zo laag mogelijk en de arbeidsnemers zo braaf mogelijk weet te houden. Dat deden (en doen nog steeds) de rechtse of "fascistische" dictaturen van verondersteld "charismatische" leiders zoals Hitler, Mussolini, Franco en andere Pinochets. Om die reden is het kapitalisme principieel geen vijand van het fascisme en van extreem-rechtse bewegingen die op dat soort dictatuur aansturen. In feite is het fascisme een verschijningsvorm van het kapita lisme, het is een dictatoriaal politiek systeem dat de interesses van het kapitaal verdedigt. "Wie over het fascisme wil spreken", zei de Duitse filosoof Max Horkheimer, "kan over het kapitalisme niet zwijgen".
Wanneer men de zaken zo bekijkt, kan men ook begrijpen waarom Hitler en Mussolini niet alleen de steun genoten van de kapitalisten van hun eigen land maar ook van kapitaalkrachtige buitenlanders zoals Henry Ford. Toen in de jaren dertig - de dirty thirties - het kapitalisme een krisis doormaakte met enorme economische en sociale problemen, hoopten kapitalisten zowat overal ter wereld op de komst van een fascistische heiland, die net zoals Hitler de arbeiders partijen en vakbonden zou opdoeken, de lonen zou drukken en zo nodig via herbewapening en oorlog voor steeds hogere winsten zou zorgen... Indien de USA, Groot-Brittannië enz. zelf geen fascistische staten geworden zijn, lag dat zeker niet aan het enthoesiasme voor de demo cratische zaak van de industriële elites van die landen. (Het was overigens door Hitlers eigen toedoen dat die landen in een ongewilde oorlog tegen de fascistische staten verwikkeld geraakten. Londen en Parijs hadden liever met de fascisten tegen de communistische Sovjets gevochten of, nog liever, veilig van op afstand toegekeken hoe de Nazi's de Sovjetstaat verpletterden, hetgeen de bedoeling van hun Appeasement-politiek was geweest.) De kapita listische sympathie voor het fascisme bleef zich ook na de Tweede Wereldoorlog duidelijk openbaren, bijvoorbeeld in steun voor de regimes van ouwer- of nieuwerwetse, openlijke of "crypto-" fascisten zoals Franco, Salazar, de Griekse kolonels, de Argentijnse generaals, Pinochet, Suharto, Mobutu ...

*** De doelbewuste 'Totrüstung der Sowjetunion"

Het kapitalisme heeft dus eigenlijk niets tegen extreem-rechtse bewegingen en dictaturen. Extreem-links is echter een ander paar mouwen, en het komt er niet op aan of het de spelre gels van de democratie respecteert (zoals in het Chili van Allende of in Sandinistisch Nicara gua) of in een "dictatoriale" gedaante verschijnt. Het fascisme propageert slechts een pseudo- revolutie, waarvan de traditionele elites niets te vrezen hebben. Extreem-links, het communis me, komt op voor een ware revolutie, die de privilegies van de bezittende klasse echt wil afschaffen en een alternatief systeem wil oprichten dat gebaseerd is op een rechtvaardige verdeling van de rijkdom. Zoiets kan het kapitaal nooit toelaten en daarom is het communisme de ware vijand van het kapitalisme.

Voor het kapitalisme was het een katastrofe dat in 1917 in Rusland een revolutie plaatsvond waardoor communisten de gelegenheid kregen om te beginnen met de daadwerkelijke opbouw van een socialistische maatschappij. Er was voortaan een alternatief, een counter system voor het kapitalisme - hoe onvolmaakt ook"[1] - en het grote risiko bestond dat dit socialistisch experiment succesvol zou zijn en overal ter wereld navolgers zou inspireren. De ongewenste nieuwe concurrentie dwong het kapitalisme ook tot bepaalde toegevingen tegenover de eigen arbeidersklasse in de vorm van hogere lonen en de sociale diensten van de welvaartstaat. Het internationaal kapitalisme heeft zich daarom nooit verzoend met het bestaan van de Soviet Unie, maar heeft doelbewust zeventig jaar lang het einde van dat socialistisch experiment nagestreefd. Voor dit doel waren alle mogelijke middelen goed: gewapende interventie aan de zijde van de "Witten" in de Russische Burgeroorlog, een politiek van isolatie bekend als het cordon sanitaire, economische boycots, spionage en sabotage, fascistische agressie en tenslot te een Koude Oorlog gepaard met een bewapeningswedloop die de Soviets financieel uitein delijk niet aankonden en waarvan een Duits historicus, Jürgen Bruhn, terecht schreef dat die neerkwam op een doelbewuste Totrüstung der Sowjetunion, het kapotkrijgen van die socialis tische maatschappij door middel van een bewapeningswedloop."[2]

*** Het socialisme werkte juist wel ...

De val van de Soviet Unie is in het "Westen" geïnterpreteerd als het bewijs van de futiliteit van het communisme en gevierd als een ware triomf voor vrijheid en democratie, ook door linkse elementen zoals Chomsky. Totaal uit het oog verloren werden daarbij een aantal feiten waarop Parenti de aandacht vestigt.

Was het communisme intrinsiek werkelijk zo futiel dat de ineenstorting van de Sovjetunie onvermijdelijk was? "Wie beweert dat ‘het socialisme niet werkt'", schrijft Parenti, "gaat voorbij aan het feit dat het juist wel werkte". Of was het mischien geen titanische verwezenlij king, vraagt hij, dat in Rusland zowel als in China - een flink stuk van onze aardbol dus - op relatief korte tijd de infrastructuur van een moderne economie uit de grond werd gestampt, het analfabetisme werd uitgeroeid, en een tevoren ongekend niveau van algemene welstand werd bereikt? Het staatssocialisme, concludeert Parenti, vormde hopeloos arme landen om tot gemoderniseerde samenlevingen waarin iedereen voldoende eten, kleding en onderdak had, waar ouderlingen zekere pensioenrechten genoten, waar alle kinderen (en vele volwassenen) naar school gingen en waar het niemand aan medische zorgen ontbrak.

*** Een 'belegerd' socialisme en daardoor een defensief, grimmig systeem

Parenti gaat het probleem van de vele tekortkomingen van het al te bureaucratische en in vele opzichten inefficiënte sovjetsocialisme niet uit de weg. "De mensen die onder het communis me leefden", schrijft hij, "kampten met chronische tekorten, lange wachtrijen, minderwaardige goederen en diensten en vele andere problemen". Hij geeft ook grif toe dat er in naam van het socialisme grote misdaden zijn begaan, dat er bijvoorbeeld onder Stalin al te veel onschuldige mensen omgebracht zijn. Hij wijst er echter op dat de vertrouwde horror stories over de kampen van de zogenaamde Goelag-archipel en de miljoenen slachtoffers weinig betrouwbaar waren, doch in de westerse media zoveel aandacht kregen omdat ze uitstekend pasten binnen het kader van de Koude Oorlog. Parenti citeert daarbij een recente Amerikaans-Russische studie van relevante data in de pasgeopende Russische archieven, die zelfs wat de slachtoffers van de Stalinistische repressie betreft met relatief bescheiden cijfers voor de pinnen komt.[3] Indien er werkelijk miljoenen onschuldige mensen zuchtten in de kampen van de Goelag, vraagt Parenti bovendien, waarom hebben we dan ten tijde van de val van de Sovjetunie op CNN geen beelden gezien van de massa's politieke gevangenen die toen toch uit de kampen moeten zijn gestroomd ? Waarom zijn er nog altijd geen documentaires over de begraafplaat sen van die verondersteld miljoenen slachtoffers? Of hebben de communisten al die lijken nog snel kunnen wegmoffelen vooraleer ze de macht aan Jeltsin & Co. overlieten?
Dat het socialisme van de Sovjetunie en de vroegere Oost-Europese "volksdemocratieën" geen aantrekkelijker aangezicht heeft gehad, ligt volgens Parenti daaraan, dat het om een "belegerd socialisme" ging. (Ik verkies voor Parenti's siege socialism de term "belegerd socialisme" boven het "oorlogssocialisme" van de vertalers van zijn boek.) Daarmee bedoelt hij dat de opbouw van het socialisme in de Sovjetunie een experiment was dat van het begin af aan werd verstoord door enorme externe druk; met andere woorden, in het land van de Sovjets ging het er een beetje aan toe zoals in een belegerde burcht. "De Sovjetunie", schrijft Parenti, "kende niet één dag van vredige vooruitgang in haar 73-jarig bestaan", en hij citeert als voorbeelden "contrarevolutionaire invasies", "nazi-verovering" en "Koude Oorlog en nucleaire wapenwedloop". Belaagd door onverzoenbare contrarevolutionaire krachten zowel in het buitenland als in eigen land, was het socialisme van de Sovjets onvermijdelijk een defensief, grimmig en daarom een verre van aangenaam systeem. De Sovjets zaten zo ook permanent "opgezadeld met verpletterende defensiekosten die natuurlijk de burgereconomie uitputten". Met andere woorden, zonder al die druk van buitenaf was het Sovjetsocialisme efficiënter geweest en had het een menselijker gezicht kunnen hebben; in dat geval hadden de Sovjetburgers een beter leven gekend en wellicht van meer vrijheid genoten.

*** Alle communistische voordelen + westerse slagroom

Ook onder het "belegerd socialisme" was het leven eigenlijk niet zo vreselijk slecht, het was zeker beter dan het leven in Rusland voor de Revolutie of het leven in de meeste landen van de kapitalistische Derde Wereld, aldus Parenti. De Sovjets genoten immers van diensten zoals gratis onderwijs, pensioenen, en ziekteverzekering, en werkloosheid was in hun maatschappij een onbekend fenomeen. Maar wat was dit in vergelijking met de weldaden van het kapitalis tisch paradijs dat het Westen hen voor ogen toverde? De Russen en andere Oost-Europeanen wilden een Mercedes, afwasmachines, buitenlandse reizen, Coca-Cola en echte Marlboro sigaretten en al de andere goede dingen die het kapitalisme, dat ze waren gaan "romantiseren", hen zou brengen. Ze vergisten zich schromelijk, schrijft Parenti, omdat ze dachten dat ze het kapitalisme met zijn schijnbaar fantastische attracties konden omhelzen maar toch de voord elen van het socialisme konden behouden.

Het "belegerde socialisme" was zeker geen paradijs geweest, maar de komst van het "paradijs van de vrije markt" heeft voor de Oost-Europeanen weinig verbetering gebracht. Heeft het kapitalisme in de vroegere communistische landen de democratie ingevoerd? Jeltsin was geen democraat, maar een dictatoriale en corrupte "kleptocraat", noteert Parenti, en wie kan het daarmee niet eens zijn? Niet alleen in Rusland, maar zowat overal in de vroegere communisti sche landen werden democratische bewegingen, vooral wanneer ze linksgericht waren, door autoritaire leiders de kop ingedrukt, en mochten omgekeerd allerlei extreem-rechtse, "nationa listische" en soms openlijk antisemitische partijen en groeperingen opbloeien en zelfs met Westerse steun aan de macht komen, zoals bijvoorbeeld in het Kroatië van Tudjman.

Wat de algemene levensstandaard betreft, heeft de triomf van kapitalisme het materiële bestaan van de bevolking helemaal niet verbeterd, wel integendeel, behalve dan voor een handvol profiteurs die hun zakken hebben kunnen vullen bij de uitverkoop van de collectieve rijkdom van de socialistische landen.Verdwenen zijn de sociale diensten waarvan men onder het socialisme had genoten. Werkloosheid is wijdverspreid. De lonen en pensioenen zijn gezakt terwijl de prijzen zijn gestegen. Zowat overal heersen armoede, ziekte en ondervoe ding, misdaad, corruptie, prostitutie. Om de ontevreden bevolking onder controle te houden, moeten de nieuwe regimes meer politie inzetten. "Toch vreemd", bemerkt Parenti, "dat er minder politie nodig was in de communistische politiestaat dan in het paradijs van de vrije markt". Van de komst van wat dikwijls in één adem "de-vrije-markt-en-democratie" genoemd wordt, de verondersteld natuurlijke combinatie van kapitalisme en democratie dus, hadden de mensen achter het voormalige IJzeren Gordijn heel veel verwacht; Parenti beschrijft wat ze hebben gekregen:

"De mensen in Oost-Europa gingen ervan uit dat ze alle sociale voordelen van het communisme zouden behouden met daarbovenop de slagroom van het westerse consumentisme. (...) Ze dachten van de Tweede Wereld naar de Eerste Wereld te gaan, maar ze werden de Derde Wereld in gebokst, om te eindigen als kapitalistisch Indonesië, Mexico, Brazilië en Turkije. Ze wilden alles en bleven over met bijna niets".
Gevolgen voor ons van het wegvallen van het 'counter system'

Het einde van het communisme in Oost-Europa was voor het kapitalisme ook een enorme triomf in die zin dat daarmee zijn grote counter system uit de weg was geruimd, het alternatief sociaal-economisch systeem wiens concurrentie de westerse kapitalisten tot allerlei toegeving en tegenover zijn eigen arbeiders - in de vorm van hoge lonen en sociale diensten - had gedwongen. Nu dit alternatief niet meer bestaat, aldus Parenti, "staat het licht op groen" voor een "ongebreidelde uitbuiting" ook bij ons:
"Omdat de westerse industriëlen hun arbeiders niet langer moesten overtuigen dat ze er beter aan toe waren dan hun Russische collega's en omdat ze niet langer ingeperkt werden door een concurrerend regime, maakten ze plots komaf met de vele voordelen die de arbeidersklasse in het Westen in de loop der jaren verkregen had. (...) ‘Het kapitalisme met menselijk gelaat' werd vervangen door ‘het kapitalisme met menselijke haat'. (...) ‘In de exuberante agressie van het wereldkapitalisme zien we nu wat communisten en hun handlangers op een afstand konden houden'. (Citaat van Richard Levins in Monthly Review, 9/96). Het linkse anticommu nisme heeft die verliezen nooit zien aankomen omdat het nooit heeft begrepen welke rol de bestaande communistische machten speelden bij het temperen van de ergste impulsen van het westers kapitalisme (...) Tot vandaag zijn er nog steeds die dat niet begrepen hebben".
De uitbuiting die het kapitalisme van de negentiende eeuw kenmerkte was dus geen jeugdzon deke, uitbuiting is een natuurlijke "impuls" van het kapitalistisch sociaal-economisch systeem. Onder het kapitalisme is het in de westerse wereld - en alleen in de westerse wereld - tot bepaalde vormen van democratie en tot een relatief hoog niveau van volkswelvaart kunnen komen omdat het volk voor de democratie en welvaart hard heeft gevochten. (4) In die nog steeds voortdurende strijd heeft het kapitalisme tijdelijk moeten wijken en aanzienlijke toegevingen moeten doen omwille van het bestaan van een alternatief systeem. Nu dat counter system niet meer bestaat, kan het kapitalisme tot het tegenoffensief overgaan. Het wil opnieuw worden wat het al was in de negentiende eeuw. Indien het in dit opzet slaagt, dan wordt West- Europa zoals Oost-Europa, dan wordt ook bij ons de Derde Wereld ingevoerd. We zullen een grote krachtinspanning moeten leveren om dat te verhinderen.

De auteur schreef eerder o.a. het boek 'De Mythe van de Goede Oorlog: Amerika en de Tweede Wereldoorlog'
Het boek van Parenti werd in het Nederlands uitgegeven door Uitgeverij EPO, Berchem, 2001.

[1] Het communisme en/of socialisme zoals het zich in de Sovjetunie openbaarde was natuur lijk verre van perfect, dit zeker in vergelijking met het "ideaalbeeld van het socialisme", het "zuiver" socialisme dat, aldus Parenti, alleen in theorie kan bestaan. Het was een tragische vergissing van vele linksen, schrijft hij, wier "ideologische uitgangspunten onbezoedeld blijven door de werkelijkheid", dat ze zich om die reden van het socialistisch experiment in de Sovjetunie dissocieerden.

[2] Zie Jürgen Bruhn, Der Kalte Krieg oder: Die Totrüstung der Sowjetunion, Giessen, 1995.

[3] Het totaal aantal executies onder Stalin tussen 1921 en 1953, inclusief terechtstellingen voor gewone misdadigers en collaborateurs gedurende de Tweede Wereldoorlog, was volgens die studie 799.455; zie J. Arch Gety, Gabor Rittersporn, en Victor Zemskov, "Victims of the Soviet Penal System in the Pre-War Years: A First Approach on the Basis of Archival Eviden ce", American Historical Review, 98, Oktober 1993.

[4] Succes in de volksstrijd voor democratie en een beter leven vereiste vooral organisatie (arbeiderspartijen, vakbonden, enz.) en collectieve actie (stakingen, demonstraties, enz.).

Over de hier vermelde cijfers van het aantal executies onder Stalin zal wel weer commotie ontstaan. Maar ook over die cijfers moet gedebatteerd kunnen worden. Ze moeten vrij onderzocht kunnen worden, net zoals er over de 'cijfers' van de Holocaust (er stierven overigens niet enkel joden in de nazi-kampen) of het aantal mensen dat stierf (en nog sterft) onder de Amerikaanse bommen op en in Afghanistan of over het aantal slachtoffers van de Intifada, van de boycot van Irak, van de oorlog in Congo .... (enzoverder: conflicthaarden genoeg) een vrij debat moet mogelijk zijn.
Vreemd is overigens dat in de artikels die de jongste tijd verschijnen over de Sovjetunie en die het Sovjetsysteem min of meer verdedigen, bijna nooit gedocumenteerd wordt hoe erg de Russische bevolking er sinds begin jaren negentig wel aan toe is.

Twee westerse (absoluut niet-communistische) bronnen hierover:

1) Het Amerikaanse weekblad Time bracht in zijn nummer van 21/02/2000 een artikel van Rod Usher getiteld: "Ivan, the Ill". Daarin lezen we o.a. dat het aantal psychiatrische patiënten in Rusland schrikbarend hoog ligt. Een vroegere minister van Gezondheid stelt dat de econo mische ellende in Rusland de psychologische gezondheid van de mensen onderuit haalt. "It is tantamount to an earthquake. Almost 90 % of the population should see a doctor." Time rondt af met te verwijzen naar het verleden toen Rusland tal van psychologisch labiele leiders voortbracht waaronder Tsaar Ivan de Verschrikkelijke en zijn 20ste eeuwse maten Lenin en Stalin, Chroetjsov en Brezjnev ...

2) Het verhaal dat al die communistische leiders niet goed bij hun verstand waren hadden we nogal gehoord. Maar hoe dan verklaren dat het juist nu het kapitalisme in Rusland 'hersteld' is, het zo snel bergaf gaat ? De Morgen van 7 augustus 2000 bracht een artikel, "Rusland kampt met dramatische daling van de bevolking", waarin correspondente Suzanna Jansen schreef dat het land zijn bevolking tussen 1990 en 2000 (in een periode dus dat nochtans vele Russen uit onafhankelijk geworden Sovjet-republieken naar Rusland terugkeerden) "met 3,4 miljoen zielen zag afnemen tot 145,5 miljoen. De vroegere grootmacht kampt met een dramatische daling van het geboortecijfer en een sterftecijfer dat volgens de minister van Arbeid, 'veel hoger ligt dan in sommige ontwikkelingslanden'". President Poetin "waarschuwde deze zomer dat Rusland een 'seniele staat' dreigt te worden." Het artikel in De Morgen sloot als volgt af: "Hoewel de demografische indicatoren recent licht zijn verbeterd, spreekt het gezaghebbende medisch-wetenschappelijke blad The Lancet van 'de ergste terugval in levensverwachting ooit gedocumenteerd". En de problemen zullen zeker niet snel voorbij zijn want "één op de drie Russische baby's komt met een gebrekkige gezondheid ter wereld."

Tot slot: gaat het in het debat over al dan niet een communistische samenleving creëren, niet over dé hamvraag die zich al sinds de Franse Revolutie stelt: hoe vrijheid en gelijkwaardig heid combineren ? Om het tweede te bereiken heb je immers veel planning nodig. Toen we Parenti recent op een avond in Gent deze problematiek voorlegden, wist hij hier niet meteen een zinnig antwoord op te geven. Wie wel ?

arch/ive/ief (2000 - 2005)