arch/ive/ief (2000 - 2005)

Toen de Gazet van Antwerpen onlangs uitpakte met het uitgelekte rapport over de staatsveiligheid en het fundamentalisme, zetten ze er een grote foto bij van een groep biddende moslims. Dat is een mooi voorbeeld van hoe het niet moet. Fundamentalisme heeft niets te maken met bidden of met een moskee en al helemaal niets met het dragen van een hoofddoek. Het is trouwens beter te spreken over islamisme (in het Frans spreken ze van l'islam politique). Fundamentalisme vind je in iedere religie en is een term die uit het protestantisme komt. Islamisme is een politieke ideologie. Maar wat is dat nu eigenlijk precies? Waar komt het vandaan en waarom kende het de laatste jaren zo'n snelle opgang? Ik vroeg het aan Mohammed Hassan, een Afrikaanse intellectueel die jammer genoeg de Engelse en Nederlandse taal niet genoeg beheerst om zijn kennis neer te schrijven in artikels of boeken. Maar geef hem een microfoon of een luisterend oor en hij vertelt honderduit.

Mohammed Hassan is een belezen man. Zoveel is zeker. Terwijl ik mijn bandopnemertje klaarzet, haalt hij een stapel boeken uit zijn tas. "Ik heb me voorbereid", zegt hij. Ik krab even in mijn haar. Ze hadden me gewaarschuwd: "Mohammed is een beetje chaotisch." En dat heb ik geweten. Vlotjes springt hij heen en weer tussen de 19^de en 20^ste eeuw, van Pakistan naar Algerije, van Engels naar Nederlands. Meermaals herhaalt Mohammed dat hij onder de indruk is van de eruditie van bepaalde ideologen van het islamisme. Ik denk dat hij er met opgeheven hoofd naast mag gaan staan.

Mohammed, ik wou beginnen met het boek dat de Amerikaanse professor Huntington in 1996 schreef over de zogenaamde Clash of Civilisations.

Mohammed (kordaat): Ik denk dat we best eerst teruggaan naar de 19^de eeuw. Ik zou het willen hebben over de verschillende fasen in de ontwikkeling van het islamisme. Alleen zo kan je begrijpen wat er later gebeurt.

Euh, de 19^de eeuw dan.

Mohammed: Het begon allemaal met een aantal opstanden in de Franse en Engelse kolonies in Noord-Afrika. Niet minder dan vijf grote opstanden brachten de koloniale regimes aan het wankelen. In Somalië liep het zelfs uit op een regelrechte oorlog. Engeland moest troepen sturen vanuit India om de opstand neer te slaan. Al deze opstanden werden geleid door feodale heren of religieuze leiders die zich lieten inspireren door de islam. Zij gingen er van uit dat je je eigen cultuur en geloof als wapen moet gebruiken tegen de kolonisator die je land komt bezetten en die je een vreemde cultuur wil opdringen.

Hoe reageerde de kolonisator op deze opstanden?

Mohammed: Ze gingen er met grof geweld tegen aan. De leiders werden afgeschilderd als gevaarlijke gekken. Zij waren wilden en barbaren. In Europa werd verteld dat zij door hun verzet de civilisatie en de vooruitgang tegen hielden. Mohammed bin Abdullah Hassan, de leider van de opstand in Somalië werd de mad mullah[1] genoemd. Voor de Somali's is hij nochtans nog altijd een held. Hij wordt beschouwd als de Shakespeare van Somalië omdat hij zo'n prachtige gedichten schreef. Meer dan twintig jaar was hij actief in de gewapende strijd. Hij werd pas in 1920 verslagen door een eskadron van het Engelse leger dat na het einde van de eerste wereldoorlog naar Somalië vloog om er gans Noord-Somalië plat te bombarderen. Het neerslaan van de opstand kostte in totaal het leven aan een derde van de bevolking.

Het racisme tegenover moslims heeft dus blijkbaar al een lange geschiedenis?

Mohammed: Inderdaad, maar er is wel een fundamenteel verschil. Het biologisch racisme dat we tot dan kennen in Europa, is gebaseerd op zichtbare verschillen. Maar tussen bijvoorbeeld een Spanjaard en een Algerijn zijn er heel weinig uiterlijke verschillen. Daarom werd de mythe van de onoverbrugbare culturele verschillen gelanceerd. Er werd zelfs een hele wetenschap gecreëerd, het oriëntalisme, die moest aantonen hoe anders de Arabieren wel waren. Hele boeken werden volgeschreven over die irrationele en onbeschaafde Arabieren.

Zijn opvolger Sayyid Qutub ging nog een stapje verder. Hij formuleerde de theorie van de islamitische staat. Hij en zijn volgelingen verwierpen zowel de burgerlijke democratie als het communisme omdat het vreemde ideologieën zijn. In Pakistan was er Sayyid Abu'l-A'la' Mawdudi die enkele jaren voordien ook de theorie van de islamitische staat formuleerde.

Hoe ziet die staat er dan precies uit?

Mohammed: Economisch zijn ze voor een combinatie van het vrij en het publiek bezit van de productiemiddelen. Een soort keynesianisme, dus. Alle twee verheerlijken ze de tijd vóór de kolonisatie. De maatschappij uit de tijd van de profeet Mohammed wordt beschouwd als een soort socialistische samenleving. Khomeini bracht na de revolutie in Iran hun ideeën in de praktijk. De rijken werden belast en er werd een poging gedaan om te herverdelen. Fundamenteel veranderde niets aan de tegenstellingen binnen de Iranese maatschappij. Het is wel zo dat Iran daardoor in conflict komt met het imperialisme. Het imperialisme wil alles controleren en deze leiders verwerpen dat.

In Saoedi-Arabië zijn de islamisten blijkbaar wel goede vriendjes met het imperialisme?

Mohammed: Saoedi-Arabië is een andere zaak. Daar maakt het wahhabisme de dienst uit. Het wahhabisme is een zeer primitieve invulling van de islam. Het is anti-vooruitgang. Toen Nasser in Egypte aan de macht kwam en zich onafhankelijk opstelde, werd het wahhabisme het bolwerk van de antinationalistische strijd. Dankzij de petroleuminkomsten kon het regime in Saoedi-Arabië overal in de islamwereld de meest reactionaire stromingen financieren. In Indonesië vochten islamisten die gefinancierd werden door Saoedi-Arabië aan de zijde van de latere dictator Soeharto tegen de communisten en tegen de democratisch verkozen nationalist Soekarno. Het wahhabisme werd zo een instrument van de Amerikaanse agenda en Saoedi-Arabië werd de facto een kolonie van de VS.

Toen was er dus nog geen clash van de beschavingen?

Mohammed: Toen niet, nee. De VS hadden en hebben nog altijd geen enkel probleem met de mensenrechtenschendingen in Saoedi-Arabië. Het is het enige land ter wereld dat geen grondwet heeft. De bevolking heeft geen enkel recht. Maar ik wou nog even terugkeren naar Egypte. Sadat, die Nasser opvolgde als president van Egypte, gebruikte de islamisten tegen de nationalisten en de communisten. Hij liet de moslimbroeders vrij uit de gevangenis. Wat hij toen niet zag, was dat de moslimbroeders flink veranderd waren door hun ervaringen met Nasser. In de gevangenis hebben ze diep nagedacht over wat ze verkeerd hadden gedaan. "Wij maakten de fout dat wij de staat niet omverwierpen, besloten ze. Wij infiltreerden het leger en de veiligheidsdiensten niet. Wij kunnen niet met wapens omgaan." Het staatsconcept werd vanaf dat moment zeer belangrijk. Ze begonnen na te denken over hoe ze echt de macht in handen konden krijgen. Toen Sadat hen naar Afghanistan stuurde, roken ze hun kans. Zij zagen Afghanistan als een leerschool waar ze al die ervaringen konden opdoen. Maar ondertussen deden ze er wel alles aan om onafhankelijk te blijven van de krachten die hen dachten te controleren. 

De val van de Sovjet-Unie was het keerpunt
Als de islamisten in de jaren '70 eigenlijk nog vooral de belangen van de VS dienden, hoe kon het dan enkele jaren later zo goed fout lopen?

Mohammed: De val van de Sovjet-Unie was het keerpunt. De ex-sovjetstaten, waar een grote meerderheid van moslims woont, kwamen in een diepe crisis terecht. Veel intellectuelen verloren hun werk. Scholen, bibliotheken en ziekenhuizen werden gesloten. Voor veel van die landen betekende het bijna een terugkeer naar de middeleeuwen. Een derde van de bevolking van Armenië emigreerde. Het gaat hier dus om een ganse regio die verwoest werd. Dit is een enorme kweekvijver voor de radicale islambeweging. Terwijl het wahhabisme in Saoedi-Arabië nog altijd een bondgenoot is van de VS, krijg je in de rest van de islamwereld plots een grote groep mensen die een enorme rancune voelen tegenover het Westen en tegenover de VS in het bijzonder.

Jij beweert dus dat de islamisten veranderd zijn?

Mohammed: Het gaat niet meer om de oude klerikale denkers van vroeger. Dit zijn moderne managers. Ik beschouw hen als grote intellectuelen. Weet je, heel de situatie is veranderd. De grote mythe van de Israëlische en Amerikaanse veiligheid is ineengestort. Vroeger gebruikten ze geld, drugs en vrouwen om mensen om te kopen en te infiltreren. Maar die recepten werken niet meer. De veiligheidsdiensten krijgen geen greep op de islamistische organisaties. Zij vallen aan wanneer ze willen.

Heeft Huntington dan toch een punt als hij beweert dat de islam het Westen bedreigt?

Mohammed: Het boek van Huntington, the Clash of Civilisations is, excuseer mij voor de uitdrukking, a piece of shit. Ten eerste stelt hij de westerse beschaving tegenover de andere beschavingen alsof er tussen Europa en de VS onderling geen tegenstellingen zijn. Ten tweede stelt hij vast dat verschillende regio's met elkaar in conflict komen. En dat heeft hij goed gezien. Maar hij doet alsof het hier om een cultureel conflict gaat. Ondertussen verzwijgt hij de uitbuiting, de onderdrukking en de economische belangen.

Waarom krijgt zo'n boek zoveel aandacht?

Mohammed: Toen Huntington in 1996 zijn boek schreef, anticipeerde hij op wat komen ging. Hij zag dat het Midden Oosten een kruitvat is. Zo'n boek heeft dan verschillende functies. Het brengt de mensen in de war. Het hangt een verhaaltje op over grote culturele verschillen en verbergt daardoor de economische belangen die op het spel staan. Het zet ook de mensen tegen elkaar op. Tussen Europa en de Arabische wereld en het Midden Oosten ligt maar een riviertje. De Amerikanen zijn als de dood voor een toenadering tussen Europa en de landen aan de overkant van de Middellandse Zee. Een andere functie is natuurlijk de creatie van een nieuw vijandsbeeld. Na de val van de Sovjet-Unie was er een ander groot gevaar nodig waarmee men de enorme militaire uitgaven kon rechtvaardigen. Ondertussen woont Huntington wel zelf in een land waar een fundamentalistisch regime aan de macht is. Overal ter wereld zijn reactionaire Amerikaanse sektes actief die de geesten van de mensen vergiftigen.

Hoe moeten progressieven nu eigenlijk omgaan met groeperingen als Hamas en Jihad?

Mohammed: Deze bewegingen vechten. Zij zijn op het terrein aanwezig. Er is dus een front mogelijk. Maar ondertussen moet je wel je eigen verhaal vertellen. Het bewustzijn in het Midden Oosten is heel hoog. De mensen zijn ten einde raad en snakken naar een alternatief. Progressieve krachten moeten hen een alternatief geven dat Hamas overstijgt. Een alternatief waarin bijvoorbeeld het bestaan van klassen niet wordt weggemoffeld. Hamas is een nationalistische partij onder een religieuze cover. Hun alternatief gaat niet verder dan wat herverdeling en hier en daar wat hervormingen. Maar het is dom om hen simpelweg af te wijzen als fundamentalisten. We moeten inzien dat het hier om grote intellectuelen gaat, dat hun militanten heel toegewijd en gedisciplineerd zijn. Er is wel een groot probleem voor westerse progressieven. Vroeger spraken de politieke leiders in het Engels en het Frans. De nieuwe leiders spreken tot hun volk in hun eigen taal. Het is zeer moeilijk om te begrijpen wat er allemaal gebeurt in die landen als je geen Arabisch spreekt. Friedrich Engels wist dus heel goed wat hij deed toen hij besloot om Arabisch te leren.

Hoe zie je het Midden Oosten evolueren in de nabije toekomst?

Mohammed: Deze regio is een tikkende tijdbom. Jemen, Bahrein, Jordanië, Egypte, als deze regimes in elkaar storten, komen de VS in serieuze problemen. Saoedi-Arabië verkoopt 6 miljoen barrel petroleum per dag en ze aanvaarden enkel dollars.Als er een ander regime komt zoals bijvoorbeeld in Iran die Amerikaanse dollars weigert, dan dreigt het failliet voor de Amerikaanse economie.

Wat als de VS Irak aanvallen?

Mohammed: Dat wordt hun einde. It shall burn them to pieces.

Maar ze gaan het doen?

Mohammed: That is the problem. Jordanië zal dat niet overleven, Egypte, Saoedi-Arabië, al die regimes zullen in één storten als kaartenhuisjes. En er is niet alleen het Midden Oosten. Men vergeet wel eens dat de bevolking van Afrika voor 60 % uit moslims bestaat. Terwijl Israëlische tanks Palestijnse steden platrijden, zijn er grote en onrustige betogingen in Mali, Nigeria en Senegal. Maar nogmaals we moeten dit meer bestuderen. We moeten met hen praten. De Europeanen moeten het eurochauvinisme en het paternalisme van zich afzetten en contact zoeken met deze mensen.