Pim Fortuyn, een Hollandse Haider

De angstaanjagende opkomst van Pim Fortuyn lokt steeds meer protest en verzet uit. Demonstranten die Fortuyn bij het stemhokje opwachtten met borden 'Stop de Hollandse Haider' haalden TV en krant, zelfs The New York Times. Die typering - de Hollandse Haider, boegbeeld van extreem-rechtse, ja fascistische politiek - maakt Fortuyn nerveus. Veel mensen vinden die vergelijking misplaatst. Maar de parallel is helemaal niet vergezocht.

Zijn sociaal-economische programma is een bikkelhard rechts verlanglijstje. Afschaffing van huursubsidie, kinderbijslag en goeddeels van de bijstand. Kankerpati‘nten uit de WAO. Geen cent erbij voor onderwijs en zorg. Wat rest aan uitkeringen is een kwestie van particulier bijverzekeren. Kortom: het einde van de sociale zekerheid. "Die slager van de ABN Amro, meneer Rijkman Groenink, zou ik graag als minister willen zien. Uiterst geschikt om de hele collectieve sector aan te pakken." Deze slager is verantwoordelijk voor een ijskoud saneringsplan bij dè bank. Dat laat zien welke kant het rad van Fortuyn uitdraait.

Fortuyn wil de vakbonds-macht breken. Hij wil de verbindendverklaring van CAO's voor hele bedrijfstakken afschaffen. Dat betekent dat een ondernemer in een bedrijfstak waarvoor de vakbond een CAO heeft losgekregen, zich daar niet meer aan hoeft te houden als hij het resultaat van de onderhandelingen afwijst of de bond niet erkent. Zo kunnen ondernemers zich onder CAO's uitwerken en hun loonkosten verder drukken.

Dit is een enorme aanscherping van het beleid dat Paars doorvoert. Fortuyns verlanglijst leeft in de dromen van menig ondernemer en VVD- en CDA-politicus. Maar voor de confrontatie die zo'n beleid zou uitlokken met vakbonden en PvdA deinzen VVD en CDA terug. Waarom ruzie maken als de winsten via overleg in poldertraditie kunnen worden veiliggesteld? Maar veel ondernemers zouden graag verder gaan: ze voelen zich op hoge (loon-)kosten gejaagd door vakbonden, en zien zich graag verlost van belastingen en premies ten behoeve van de sociale zekerheid. Voor dit slag - type Harry Mens, en de afdeling Brasschaat van de VVD - is Fortuyn de held die hun fortuinen mag gaan redden. Zo profileert hij zich als iemand die de hele polderconsensus doorbreekt vanuit de rechterzijde. Dat alleen al maakt hem niet zomaar rechts, maar extreem-rechts in de strikte zin van het woord.

Ramkoers tegen links

Wat Fortuyn voorstaat, is een ramkoers tegen arbeidersbeweging, vakbonden, heel links. Dat zie je ook aan zijn felle uithalen naar de PvdA, de aanduiding van Groen-Links en de SP als 'extreem-links'.

Hiermee gaat hij aanzienlijk verder dan de meest rechtse VVD-prominent, verder dan Bolkestein en Wiegel. Op een VVD-bijeenkomst sprak minister Korthals over 'onze linkse vrienden'- die 'we in de hoek getrapt hebben', weliswaar, maar de toon bleef minzaam ironisch. Fortuyn en diens geldschieter Mens praten doodleuk over 'onze vijanden' - en dat omvat iedereen die tegen Fortuyn is. Dat is niet de taal van burgerlijk parlementair rechts, maar van gewelddadig, autoritair rechts. Fortuyn is bij rechtse VVD-ers en bij verbitterde ex-PvdA'ers populair

geworden door zijn tirades tegen 'criminele Marokkanen' en 'illegale Antilliaanse jongeren', zijn uitspraken dat 'Nederland vol' is, dat 'de kraan dicht moet': voor racisten als Fortuyn is de komst van bepaalde groepen mensen blijkbaar een vorm van wateroverlast. Nu tapt VVD'er Kamp ook uit dit vaatje. Maar Fortuyns racisme gaat dieper. "Een cultuur kun je niet verlaten", zegt hij: het is dus een eigenschap, zoals huidskleur, geen keuze, zoals levensbeschouwing. Vervolgens spreekt hij over de islam als 'een achterlijke cultuur'. Hij deelt mensen in achterlijke en moderne groepen in, het verschil is onoverbrugbaar - een zuiver racistische redenering.

Er is nog een verschil. De VVD is uit op stemmers die zich na 30 seconden democratie in het stemhokje weer vier jaar koest houden terwijl beroepspolitici het land besturen. Racisme dient voor de VVD als lokkertje voor de kiezers, het is niet de bedoeling dat die kiezers de straat op gaan tegen vluchtelingen of tegen 'extreem-links'. Fortuyn doet meer dan kiezers winnen. Zowel HP-De Tijd als Trouw beschreven hoe zaaltjes vol aanhangers enthousiaster reageerden naarmate Fortuyn botter tekeer ging tegen vluchtelingen en hardere 'oplossingen' aandroeg tegen criminaliteit. Een steeds demogogischer leider, een steeds luider brullende achterban: dat zijn geen taferelen voor VVD-partijbijeenkomsten. Dat lijkt op de bijeenkomsten zoals Filip Dewinter en Jorg Haider die houden. Je ziet hier de dynamiek van de fascistische leider-in-wording.

Fortuyn speelt in op latente haat tegen migranten en vluchtelingen en tegen politieke tegenstanders. Wie in 1996 posters plakte en actie voerde tegen de toenmalige fascisten van CP86 en Janmaats CD, kreeg dreigtelefoontjes. Wie twee jaar later met borden tegen Bolkestein voor een VVD-vergadering protesteerde, kreeg een arrogante grijns terug, maar niet veel meer. Maar nu we posters plakken tegen Fortuyn, zijn de hatelijke telefoontjes weer terug. Blijkbaar maakt Fortuyns opkomst iets los bij delen van zijn achterban, iets waarvoor het woord 'fascistoÏde' niet overdreven is.

Fortuyn hoort in het rijtje van recente fascistische kopstukken - Haider, Dewinter, Le Pen - thuis. Hij heeft het herhaaldelijk voor Janmaat en Haider opgenomen als vooruitziende geesten die 'het immigratieprobleem' aan de orde durfden te stellen (ofwel: migranten openlijk als zondebok aan te wijzen), zoals Fortuyn nu doet.

Dan is er de enorme leiderscultus rondom de aanvoerder. De Führer, de Duce, begrippen uit het vooroorlogse fascisme - maar dezelfde uitstraling zoekt Fortuyn. "Een leider van formaat is vader en moeder ineen. Hij stelt de wet en waakt over de samenhang van de kudde (...) Laten we ons voorbereiden op zijn komst, opdat we hem gereed kunnen inhalen. Op weg naar de goede herder, op weg naar huis, daar gaat het om. Ik ben gereed, u ook? Op weg naar het beloofde land!". Dat is het leidersprincipe in welhaast klassiek fascistische formulering, inclusief de autoritaire ambities: "hij stelt de wet", niet het parlement, laat staan de kiezers...

Deze autoritaire ambities werken door in zijn hele programma: zijn voorliefde voor 'slagers' om harde maatregelen door te drukken, zijn wens om de politie meer ruimte te geven, zijn voorstel om bolletjesslikkers op Schiphol in kooien te stoppen: "Dat schrikt af."

Hierin past racisme, nationalisme en seksisme. Zie zijn botte opmerking tegen een journaliste die hem na het tweede lijsttrekkersdebat vroeg of hij niet tegen zijn verlies kon. "Mevrouw, ga naar huis, ga koken", was het seksistische antwoord van Fortuyn. Emancipatie op z'n Fortuyns: vrouwen moeten terug achter het aanrecht, maar zonder hoofddoek om.

Kwetsbaar voor verzet

Het is volkomen terecht om Fortuyn uit te maken voor Hollandse Haider. Dat Fortuyn allergisch reageert op die vergelijking, kan ons alleen maar aanmoedigen deze vergelijking te blijven gebruiken om hem verder uit zijn evenwicht te jagen.

Maar Fortuyns fascisme ontbeert één essentieel bestanddeel dat de vooroorlogse fascisten wèl hadden, net als in mindere mate Le Pen en Dewinter. Dat bestanddeel is: organisatie, paramilitairen, knokploegen.

Fortuyn is een fascist zonder fascistische beweging. Hij is kwetsbaar voor een zelfbewust links dat openlijk, met argumenten en met massale actie op straat, de rechtse dreiging zal helpen stoppen. Van de Paarse partijen, die geen principieel afstand nemen van Fortuyns racisme en ook niet van zijn asociale neoliberalisme, moeten we het niet hebben. Deze partijen hebben wanhoop gezaaid en oogsten nu Fortuyn en zijn bevangen door paniek.

Fortuyn zal niet gestopt worden door hem dood te knuffelen, of door hem te negeren. Maar tegen een sterke beweging van antiracisme en solidariteit kan hij onmogelijk op.

arch/ive/ief (2000 - 2005)