De macht van het volk. De landlozenbeweging in Brazilië...

Ze verbouwen en verkopen biologische producten, ze herplanten
mahoniebomen in het Amazonewoud, ze maken zelfs jam - maar
de politie behandelt hen als criminelen. Dit is de Movimento Sem
Terra (MST), de beweging van landloze landarbeiders, de grootste
en meest dynamische sociale beweging in Brazilië. Via hun
tactieken van directe actie laten zij hun rode vlag wapperen op
boerderijen, ranches, banken en regeringsgebouwen en eisen ze
land, kredieten, scholen, gerechtigheid en een deel van de rijkdom
die ze helpen creëren.
Voor plattelandsbewegingen en kleine boeren over de hele wereld
die geloven dat landbouw niet simpelweg een kwestie van handel is
maar een politiek en sociaal thema, en dat de zeggenschap over
voedsel belangrijker is dan de veiligheid van voedsel, is de MST een
referentiepunt geworden, dat als opleidingsgebied voor aanhangers
de plek van Cuba heeft ingenomen. Hun contacten met
gelijkgestemde groepen strekken zich nu uit tot de Filipijnen,
Thailand, Korea, China, Mexico en door heel Azië. Het is de door
politieke en milieuactivisten in Europa en Noord-Amerika meest
geciteerde groep en staat in op de voorgrond bij de ontwikkeling
van een ideologie voor de armen in vele landen. Maar wat is nu
precies de Movimento Sem Terra?
MST kwam zo’n twintig jaar geleden voort uit de wanhoop van
kleine, van hun land beroofde boeren in de zuidelijke Braziliaanse
staat Rio Grande do Sul en heeft zich over bijna alle 27
Braziliaanse staten verspreid. Hun rode vlag wappert boven
honderden kleine plattelandsgemeenschappen over heel Brazilië,
haarden van verzet, gelegen in het hart van het sojabonenland in
het zuiden, in de zee van suikerriet in het noordoosten, of midden
in kilometerslange veeweidegronden op de reusachtige ranches in
het Amazonegebied. Eilandjes van familielandbouw in een zee van
chemisch opgevoerde marktgewassen.

Het leven in de gemeenschappen is hard, maar voor de 600.000
families die er wonen is het nog altijd veel beter dan het buiten de
gemeenschap zou zijn. Voordat ze zich aansloten bij MST waren
de meesten van hen ongeletterde landarbeiders, arme kleine
boeren of werkloze sloppenwijkbewoners. In de nederzettingen,
waarvan er niet één ouder is dan 15 jaar, verbouwen ze
basisproducten zoals maïs, bonen, rijst en cassave, fokken
varkens en pluimvee en houden ze melkkoeien. Maar ze moeten
ook boerencoöperaties opzetten om melk, fruit, meel en andere
producten te bewerken voor de verkoop. Ze verkopen aan
commerciële voedingsbedrijven, aan boerenmarkten of via hun
eerste eigen winkel in São Paulo.
Brazilië is een van ‘s werelds grootste afzetmarkten voor pesticiden
en kunstmest - Monsanto is er een enorme fabriek aan het bouwen
- en de meeste gemeenschappen gebruiken ze nog steeds, maar
een toenemend aantal gaat over op biologische methoden,
aangemoedigd door de door MST opgeleide landbouwkundigen.
Aanvankelijk was dit een kwestie van kosten: ze konden zich de
pesticiden en kunstmest niet veroorloven. Maar in toenemende
mate is men zich bewust van de schade die de chemicaliën
aanrichten en van de voordelen van groene landbouw voor
gezondheid en milieu.
Een MST-nederzetting in Baje produceert en verkoopt nu
biologische zaden. In São Paulo planten leden van de MST-
gemeenschap duizenden door een regionaal bosreservaat
gekweekte jonge boompjes teneinde de erosie tegen te gaan die
wordt veroorzaakt door jarenlange ontbossing door de grote boeren,
die voor hen het land illegaal innamen. In het Amazonegebied, waar
kappen en platbranden nog steeds de belangrijkste
landbouwmethode is voor kleine boeren, is de gemeenschap in
Palmares begonnen met het herplanten van mahoniebomen en
oorspronkelijke soorten, zoals de jaborandi.
Een van de grootste problemen blijft de nalatigheid van de overheid
biologische landbouw te financieren. Kredieten zijn er alleen voor
conventionele landbouw. De eisen van het MST voor financiële
ondersteuning van lange termijnprojecten voor de productie van
regionaal fruit, zoals capuacu en graviola in het Amazonegebied,
worden tot nu toe genegeerd.
In het zuiden heeft MST protesten georganiseerd tegen genetisch
gemanipuleerde soja, die illegaal geplant was door grote bedrijven.
Het toenemende milieubewustzijn van de beweging wordt
aangemoedigd in de scholen, die in elke nederzetting te vinden
zijn. In de MST-scholen worden de kinderen onderwezen volgens
de methode van Paulo Freire, de internationaal bekende
Braziliaanse opvoedkundige, die als ‘subversieveling’ werd
verbannen door het militaire regime. Ze leren om vragen te stellen.
De educatie begint al in de tijdelijke bezettingskampen, waar de
gezinnen vaak jaren doorbrengen voor ze hun stukje land verwerven
in een nederzetting. Hier is de school soms alleen een eenvoudig
afdak, bedekt met bananenbladeren, waar de kinderen op
boomstronken zitten.

Veel mannen en vrouwen voor wie de hardvochtige, onrechtvaardige
Braziliaanse maatschappij geen andere plek had dan armoede en
marginalisering, staan nu aan het hoofd van een boerderij of een
kredietcoöperatie, leiden een vleesverwerkingsfabriek of zijn
schoolmeester, dankzij MST. Een van hen is Jorge Neri, de
ongeletterde zoon van een dienstmeisje en nu een van de leden van
het coördinerende comité van MST. Hij heeft net een marathontour
achter de rug door tien Europese landen op uitnodiging van
organisaties die graag meer over het MST willen weten. Op weg
naar Londen, waar onze ontmoeting plaatsvond, las ik toevallig The
making of the English working class van E.P. Thompson en tijdens
ons gesprek werd ik getroffen door de overeenkomsten tussen wat
hier tweehonderd jaar geleden gebeurde en wat nu in Brazilië
gebeurde, zoals toen Neri beschreef wat door MST gezien wordt
als de poging van de overheid hen te criminaliseren.
“Wat wij doen is niet nieuw, we voeren nu al 15 jaar
landbezettingen uit”, zegt hij. “We martelen, doden of kidnappen
niet. Wat de overheid zorgen baart is ons vermogen om op
nationaal niveau te organiseren. Ze zien de MST als een slecht
voorbeeld voor andere sociale bewegingen, omdat we het
overheidsbeleid ter discussie stellen, het economisch model ter
discussie stellen en met alternatieven komen. We willen dat de
samenleving het feit ter discussie stelt dat men geen stem heeft in
de besteding van overheidsgelden, in hoe hun eigen geld wordt
besteed.”
Voor Neri is het juist de overheid die geweld gebruikt, omdat “zij de
rechten van de arbeiders vernietigen door genationaliseerde
fabrieken te verkopen en armoede en werkloosheid te vergroten. Ze
willen MST isoleren, niet omdat we landhervormingen willen, maar
omdat MST het volk laat zien dat het niet kan blijven zwijgen, dat
het moet reageren. We hebben al 500 jaar gewacht, we kunnen
niet nog langer wachten. Wat duidelijk is, is dat het model dat we
nu hebben waardeloos is - het land is armer, er is minder scholing,
minder gezondheid, de mensen zien geen toekomst”.
De MST wil, samen met andere sociale bewegingen, een
volksraadpleging organiseren over de duizelingwekkende
buitenlandse schulden van Brazilië, die nu de $ 200 miljard
overstijgen, hoewel tussen 1995 en 1998 125 miljard dollar is
afbetaald - geld dat volgens MST besteed had kunnen worden aan
onderwijs, gezondheidszorg en landhervormingen. Volgens Veja,
het massaal circulerende nieuwstijdschrift van Brazilië, gebruikt
MST het voorwendsel van agrarische hervormingen voor het
prediken van een “sociale revolutie”.

MST heeft ontdekt dat directe actie resultaat oplevert - driekwart
van de huidige nederzettingen is ontstaan uit landbezettingen -
maar ze zijn een ongewapende beweging, in tegenstelling tot de
grote boeren, huurlingen en politie die tegenover hen staan. Het
laatste MST-slachtoffer was een man van middelbare leeftijd, vader
van vijf kinderen, doodgeschoten door de politie toen deze in mei
vlakbij Curitiba enkele busladingen ongewapende demonstranten
onderschepte. Hun moordenaars gaan vaak vrijuit: vier jaar nadat in
Eldorado do Carajas 19 MST-demonstranten werden
doodgeschoten, wachten 155 politiemensen die werden
beschuldigd van hun moord, nog steeds op een proces.
Tijdens zijn reis naar Europa stuitte Jorge Neri op bewijzen dat de
Braziliaanse autoriteiten ook een geheime campagne hebben
gelanceerd om de overzeese solidariteit met de beweging te
ondermijnen. Liefdadigheidsinstellingen die MST-activteiten
financieel ondersteunen, worden door hun eigen overheid
gewaarschuwd dat MST een organisatie is die steunt op illegale
methoden om land te bemachtigen,
Volgens de Braziliaanse overheid is de MST niet nodig, omdat
president Fernando Henrique Cardoso al meer gezinnen een stukje
grond heeft gegeven - ±370.000 - dan welke andere regering. MST
claimt dat het overgrote deel van deze gezinnen het land al hadden
bezet, dat de regering hen slechts het eigendomsrecht heeft
gegeven.
Volgens Neri bestaat er een reëel gevaar dat de conservatieve
krachten in Brazilië de MST willen vernietigen - en naast geweld is
het wapen dat wordt gebruikt een landbouwpolitiek waarin de grote
agro-industriële bedrijven worden bevoordeeld, wat er al toe geleid
heeft dat kleine boeren hun land in de steek laten. Sommige MST-
leiders denken dat de coöperatieve MST-nederzettingen kunnen
overleven door volledig zelfvoorzienend te worden, ook omdat ze
hun eigen scholen en, soms, hun eigen apotheken hebben.
Anderen zijn pessimistischer: zij denken eraan dat in Brazilië de
boerenbeweging een geschiedenis heeft van te worden afgeslacht.
Neri is filosofisch over de toekomst: “Ik denk dat we lange tijd strijd
zullen moeten voeren. Het is niet alleen een gevecht om land, maar
voor een betere vorm van democratie, waarin mensen deelnemen,
debatteren en discussiëren over wat voor een soort beleid ze willen.
Misschien is wat wij voorstellen een illusie?”

arch/ive/ief (2000 - 2005)