arch/ive/ief (2000 - 2005)

Wat het productiehuis Woestijnvis & de VRT (+ de commerciële persmuskieten) met de tweede reeks van De Mol uitgespookt hebben, tart elke verbeelding. Hoog tijd om de 'consensus' rond 'de kwaliteiten' van De Mol te ondergraven.

In de Vlaamse pers werd het 'reality-spel' De Mol gepromoot op een manier die soms hallucinant leek. Populaire bladen als Het Belang van Limburg, Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad pakten uit met grote kleurenartikels over de vedetten van het spel, met voor- en nabeschouwingen bij elke nieuwe aflevering. Tot overmaat van ramp won De Mol de 'Gouden Roos van Montreux': de 'belangrijkste' prijs voor populair TV-entertainment in Europa. Dat moest natuurlijk gevierd worden in het VRT-journaal dat eerder ook de ontknoping van De Mol tot hoofdpunt had uitgeroepen.

In 'Focus' - het nieuwe 'magazine voor radio, televisie, film en cultuur' bij 'de Knack' - schreef Karel Degraeve begin maart dat "het geen betoog behoeft, dat De Mol een fenomeen is. Het programma combineert het beste uit een spelletjesprogramma, een soap, een thriller en een reality-magazine." Volgens Degraeve "onderstreepte de massale belangstelling voor De Mol de kwaliteit van het programma. Niemand trekt het succes in twijfel."

De Morgen van 13 maart titelde: "Woestijnvis overtreft zichzelf". In een door Leo Bonte en Kristof Demasure geschreven paginavullende bijdrage kon je lezen dat "een tweede reeks van een spraakmakend televisieprogramma, een risicovolle onderneming is. Zeker als de eerste zowel door de kijkers als de critici unaniem de hemel ingeprezen werd." Unaniem heren ?

Is 'De Morgen' De Mol, of 'De VUM-Standaard' ?

Verder hadden Bonte en Demasure het er over dat de tweede reeks van De Mol zoveel mooier was "omdat ze meer filmische kwaliteiten had dan de eerste. Met uitzondering van enkele zwakke opdrachten, zoals de sliples, hebben we veel spannende en zelfs ronduit geniale proeven gezien. Het 'kraken' van Michiels bankkaart, de literaire opdracht in de bibliotheek annex koets, en de zoektocht naar de codes om uit de hotelkamers te geraken, zijn toch pareltjes van originaliteit. Als er een derde reeks komt - en dat hopen we ten zeerste - zal het moeilijk worden om nog beter te doen. Maar we zullen al best tevreden zijn als hetzelfde niveau behouden wordt."

Twee maand later zat Demasure nog altijd in zijn 'molshoop'. Op 13 mei schreef hij, naar aanleiding van de klucht in Montreux "dat de VRT bevestiging krijgt voor zijn streven naar kwalitatief hoogstaande TV-programma's."

De Standaard was al even blind als de andere persmollen. In de Mediabijdrage van 11 maart mocht Mol-regisseur Erik Van Looy beweren dat De Mol "een knap verteld en inventief spel is, filmisch afgewerkt tot in de allerkleinste details. Daar kan niemand omheen." Standaard-journaliste Nadia Dala sprak hem niet tegen. Ze zal dat ook in de toekomst niet doen nu het bedrijf dat De Standaard uitgeeft, de VUM (Vlaamse Uitgeversmaatschappij) begin juni bekend gemaakt heeft een vijfde van de aandelen van Woestijnvis te kopen ...

Zelf heb ik te weinig van het programma gezien - enkele stukjes van maximum 5 minuten elk: langer hield ik het niet vol bij zoveel gezever - om het programma op zijn 'filmische kwaliteiten' te kunnen taxeren. Het leek me echter allemaal bijzonder opgeklopt. Kinderachtig. Vanwaar dan zoveel hysterie over het 'filmische karakter' van De Mol ? Hebben mensen die daarover schrijven nog een atoompje filmcultuur ? Misschien zijn de meeste Mol-aanbidders wel niet verder geraakt dan Erik Van Looy's superfilms Shades en Ad Fundum ...

Heel het Woestijnvis-VRT-mollengedoe zou onze aandacht niet waard zijn, ware het niet dat het programma zoveel weerklank kreeg. Wat doet denken aan de uitspraak van producente Clara Mertes: "You can't turn television of." Er kijkt altijd wel iemand.

In dit geval waren die 'iemanden' met erg veel: 1,5 tot 2 miljoen kijkers ! Dat leidde tot vreemde toestanden 'in den lande'. Zo berichtte De Standaard dat De Mol het amateurtoneel ondergraafde. "Iedereen blijft op zondag thuis voor De Mol waardoor het Vlaamse podiumgebeuren op zondagavond lijdt onder het niet aflatende succes van de TV1-programmatie."

Als er op televisie geen mollen meer te pakken waren, kon men ze nog zoeken op de website www.demol.be (ontworpen in samenwerking met Microsoft). Daarop viel 'achtergrondinformatie' te rapen en kon men gokken op wie 'de mol' zou zijn. "Met meer dan 100.000 hits was de site de afgelopen weken een topper in Vlaanderen" schreef De Standaard van 25 februari. "Internetgebruikers kunnen er zich inschrijven voor de Mollenbrief, een wekelijkse nieuwsbrief met allerlei weetjes over het programma. Het succes mag blijken uit het aantal abonnees dat al boven de 15.000 ligt."

Na het TV-kijken en het surfen ging een deel van het publiek het programma dan nog eens zelf naspelen. Het bedrijfsleven organiseerde soortgelijke spelletjes om zijn kaders te 'vormen'.

Vedetten uit De Mol werden door diverse politieke partijen opgevrijd. Krijgen we binnenkort Indische toestanden waar acteurs en actrices die in soaps een hoofdrol spelen, in het parlement gestemd worden, alleen maar omdat ze 'goed' acteren ?

Na het winnen van de 'Gouden Roos' was de VRT-top natuurlijk in zijn nopjes. Christina von Wackerbarth beweerde, aldus De Morgen van 10 mei, dat het in Montreux "niet zomaar om een prijs ging, maar om de belangrijkste televisie-onderscheiding in Europa". Ze prees de "zeer hoge vorm van perfectie" van De Mol. Op een Politeia-conferentie aan de K.U.Leuven werd De Mol door de VRT-top andermaal als voorbeeld van kwaliteit opgevoerd. Straks, als er met de overheid gepraat wordt over de nieuwe beheersovereenkomst voor de VRT, krijgt heel dat mollengedoe nog cultuurpolitieke consequenties ...

Gezien de impact van De Mol kunnen we er dus niet blind voor zijn.

De schaarse kritiek in de commerciële pers werd vanuit Woestijnvis-hoek vaak snel verdacht gemaakt. Toegegeven, wat ze bij VTM over De Mol wisten te vertellen - dat het programma te duur zou zijn bv. - was weinig origineel én ingegeven door jaloezie. Maar dat mensen zich 'tegen het programma keerden' omdat het zo'n hype was dat er wel een tegenhype moest ontstaan - zoals Erik Van Looy beweerde - dat is al te simpel.

Wie moeite deed om de betere Vlaamse pers te volgen, vond toch enkele fundamentele kritieken. Ik vat de interessantste hier kort samen.

Naar aanleiding van de aandacht van de VRT-Nieuwsdienst voor De Mol, vroeg Karel Degraeve in het (VTM-gelinkte) Knack-TV-blad 'Focus' of "de Nieuwsdienst een secondant geworden is van de Dienst Marketing van de openbare omroep ?"

Hij haalde er ook socioloog Marc Hooghe (VUB) bij om de kwaliteit van de televisiepers in vraag te stellen. Je ziet immers "steeds meer samenwerkingsverbanden ontstaan tussen bladenmakers en programmamakers. Humo heeft zijn naam al aan verschillende programma's van Woestijnvis verbonden, zogezegd als 'bewaker van de kwaliteit'. Is dit blad dan nog het onafhankelijke weekblad dat het pretendeert te zijn ?"

Over de nieuwe, veel verder gaande samenwerking tussen de VUM en Woestijnvis hadden we het al. Dat er ook bij de journalisten van een krant als 'De Standaard' vragen rijzen over de belangenvermenging tussen pers en omroepen, bleek uit een piepklein, niet ondertekend artikel ('Reflex') in De Standaard van 8 juni. Daarin werd de vraag gesteld of de vorming van 'mediablokken' (genre VUM-VRT-Woestijnvis) niet tot een 'gevaarlijke concentratie' leidt. "Als de redacties zich in hun selectie van nieuws laten leiden door het 'mediablok' waarin ze zitten, dan wel." Maar dat gevaar zit er volgens het artikel niet in. Dus kan ook "een journalist van De Standaard der Letteren schrijven dat hij De Mol niet te harden vond." Tiens, die kritiek is me ontgaan. Maar het is wel merkwaardig dat kritiek op een spelprogramma hier als enig voorbeeld gegeven wordt om aan te tonen dat de redacties nog onafhankelijk kunnen schrijven. Terwijl er zoveel belangrijker aspecten zouden moeten zijn, maar waarover men effectief niet meer durft reppen. Welke krant durft het bv. aan om eens een degelijke kritiek neer te zetten van het omroepbeleid van een man als Bert De Graeve ?

Ondertussen lijkt bij De Morgen het bijleggen enkele maanden geleden van de aanvaring tussen Christian Van Thillo en Bert De Graeve, het vertreksignaal geweest te zijn voor een mooie wittebroodsweken-relatie met de VRT. Voor minstens één lezer was de Mol-heisa in De Morgen er echter te veel aan. In een dankwoord-brief voor zoveel "integere verslagen over het prachtige programma", maakte L. Timmermans een vergelijking met de minimale aandacht (tien kleine regeltjes op p. 10) die de krant besteedde aan "het belachelijke nieuws dat er tachtig mijnwerkers de dood vonden in de Oekraïne." De schrijver sloot af met de hoop dat hij met zijn brief had "bijgedragen tot het relativeren van onze samenleving en tot stijgende verkoopcijfers van ons aller hoogst geprezen dagblad."

Echte kritiek op het programma zelf moesten we verder gaan zoeken. Zo bv. in het nieuwe christelijke weekblad 'Tertio' van 22 maart. Stijn Van den Bossche schreef daarin een artikel met als titel "De mens gemold ? Politiek niet-correcte bedenkingen bij een succesprograma".

Van den Bossche begon met zijn liefde voor het programma te uiten: hij had er van genoten had en loofde de "schitterende vormgeving" ervan.

Bij nader toezien bleek echter dat De Mol "alles ondergraaft wat het jeugdbewegings-bivak tot zo'n verrijkende ervaring maakt: groepsvorming, gratuïteit, de ander beter leren kennen, belangeloze inzet voor de ander en de groep, momenten van spel maar vooral ook momenten van echtheid, vertrouwen kunnen stellen in elkaar... Meer nog: samenlevingen waar KGB's systematisch mollen uitzetten, komen daar na verloop van tijd niet ongeschonden uit. Het verwondert niet dat winnares Marianne het zwaarste van deze drie weken, de niet te onderschatten psychische druk vond."

Van den Bossche moest bij zichzelf wel enige aarzeling overwinnen om kritiek te leveren: "Til ik niet veel té zwaar aan dit alles ? Dat is precies mijn probleem: ik mag nergens nog zwaar aan tillen, maar zo wordt de hele werkelijkheid tot een spel dat ik niet ernstig kan nemen. Het lijkt wel of er maar één absoluut gegeven meer overblijft: niets is absoluut. Alles wat 'eigenlijk (moreel) niet kan', moet dan toch maar kunnen: het is immers niet ernstig te nemen. De Mol staat voor deze vervaging van spel enerzijds en economische en menselijke realiteit anderzijds. De hele werkelijkheid wordt dan ondergraven door een virtuele absurditeit. De samenleving wordt zo echter een Dode Zee waarin uiteindelijk enkel woestijnvissen zich nog als een vis in het water kunnen voelen.

Een andere publicatie waarin De Mol op kritiek mocht rekenen, was de 'Tijd Cultuur', de wekelijkse cultuurbijlage op woensdag van de (niet aan VRT of VTM gebonden krant ) De Financieel Economische Tijd.

Daarin noemde Marc Holthof De Mol een "darwinistisch experiment". "De Mol serveert ons Darwins 'survival of the fittest' als amusement." Volgens Holthof is "De Mol meer dan verwant aan het soort assertiviteitstrainingen en survivaltochten die in de human-ressourcesbusiness aan-gewend worden. Het programma is zelfs een perfecte imitatie van hoe het in het ware (bedrijfs)leven aan toe gaat: team-building aan de ene kant, niemand vertrouwen aan de andere kant." (19 januari)

Herman Asselberghs ging in de 'Tijd Cultuur' van 8 maart verder in op De Mol als "survival of the fittest volgens het boekje". Woestijnvis is er volgens Asselberghs in geslaagd om door middel van marktonderzoek het vroeger vaak tevergeefs gezochte 'unserved audience' aan te boren.

Bij de start van VT4 anno 1996 was er in Vlaanderen veel sprake van dat 'unserved audience': kijkers die op geen van de zenders aan hun trekken kwamen. Volgens een studie van Natacha Ciezkowski, assistent-doctorandus aan de V.U.B., waren het echter niet VT4 of Kanaal 2 die er in slaagden om het 'unserved audience' voor zich te winnen. Woestijnvis slaagde daar wel in. VT4 en Kanaal 2 waren volgens Ciezkowski, te veel bezig met onderling oorlogje te voeren.

Resultaat: de 'derde hond' in het verhaal ging met de vette kluif lopen: een 'unserved audience' dat Ciezkowski raamt op één tot twee miljoen mensen die in grote getale naar de Woestijnvis-programma's op TV1 en Canvas kijken.

Woestijnvis is er bovendien in geslaagd om - mede dankzij een imago van vlotte jongens - een groot deel van de pers en zelfs van de academische wereld op zijn hand te krijgen. Zo prees Jozef Corveleyn, psychologieprof aan de KULeuven, De Mol als "een Grieks drama met een knipoog". Asselberghs, om bij hem terug te keren, vermelde een andere KUL-prof die we in DIVA-Nieuws 12 al leerden kennen: Gust De Meyer. Volgens Asselberghs heeft De Meyer ervoor "gepleit om toe te geven aan ons voyeurisme." Nog volgens Asselberghs ziet De Meyer "geen graten in de televisuele manipulatie van de werkelijkheid zoals die in De Mol uitvoerig wordt beoefend. De reeks is tenslotte 'typisch Vlaams' weet De Meyer, want nauw verwant met de jeugdbeweging."

Over het verschil met de jeugdbeweging hadden we het al. Dat de reeks 'typisch Vlaams' zou zijn, wordt door Asselberghs ontkracht door te verwijzen naar het internationale succes ervan.

"De Mol is geen charmante scouts- of chirotelevisie van bij ons" schrijft Asselberghs, "maar onvervalste managers-TV van deze tijd." "Woestijnvis is niet de schalkse bende waarvoor het zich zo graag uitgeeft, maar een uitgelezen schare van gewiekste ondernemers in jeans die niet moet onderdoen voor de harde concurrentie in maatpak en stropdas."

Asselberghs zocht ook naar de link van de Woestijnvis-televisie met de hedendaagse politiek - overbezorgd om zijn imago - en de rol van televisie als doorprikker van dat imago, altijd tuk op ontluisteren. In één adem herinnert hij er aan dat ook extreem-rechts niets liever doet dan de argwaan tegenover beleidsmensen aan te wakkeren.

Asselberghs had ook studies kunnen citeren die aantonen dat er in de Belgische bevolking erg veel wantrouwen leeft en dat het wantrouwen nog stijgt. Op die maatschappelijke trend hebben de 'trendwatchers' van Woestijnvis volgens Asselberghs, handig ingespeeld met de formule van het verradersspel De Mol. "Met De Mol heeft Woestijnvis een programma bedacht waarin het wantrouwen de spil vormt. Meer nog, waarin het aanscherpen van het wantrouwen de motor vormt. De kijker mag zich dan wel acht weken lang amuseren (....) waar het voor de kijker om gaat, is het aanscherpen van die vaardigheden die hij in deze tijden van gecultiveerde argwaan dagelijks kan gebruiken. In die zin is De Mol niet alleen voor de deelnemers op het scherm een onvervalste assertiviteitstraining en survivaltocht."

(P.S. Een ander Woestijnvis-programma, Schalkse Ruiters, loopt nu in Nederland onder de titel De Firma List en Bedrog ...)

De scherpste veroordeling van De Mol vonden we in een opiniestuk dat niet specifiek over De Mol ging. Het verscheen in De Morgen, een krant die gelukkig nog intelligente lezers heeft. Eén van hen is Eddy Bonte, hoofd communicatie van de Hogeschool Gent. Onder de titel 'Burgers in een amoreel systeem', schreef hij een repliek op een artikel van Yves Desmet. Bonte ging daarmee in tegen het fundamentalisme van het 'neoliberalisme' dat er dreigt toe te leiden dat de mens zichzelf, zijn lichaam en zijn leven als een beursgenoteerd bedrijf gaat beschouwen. "Zelfs Andy Warhol kon het zo pervers niet bedenken."

Bonte sloot zijn artikel met vast te stellen dat "het sociaal darwinisme" helemaal terug is. Dat brengt hem naar De Mol. Bonte: "Zo'n systeem (een sociaal darwinistische samenleving nvdr) kan alleen maar draaien wanneer beroep gedaan wordt op de perverse kantjes van de mens, karaktertrekken die gewoonlijk worden geweerd, onderdrukt of verboden. In een programma als De Mol wordt zowat alles beloond waar je geen samenleving of zelfs geen relatie kunt op bouwen: achterdocht, individualisme, geldgewin, strijd, leugens en plat opportunisme. De populariteit ervan zegt veel over de mate waarin grote delen van de bevolking deze eigenschappen als acceptabel ervaren. Afgunst, nijd, gulzigheid, agressiviteit, pretentie, tweestrijd. Dat moeten basisattitutdes zijn als je het leven ziet als een reeks 'uitdagingen', dus als een veroveringstocht. Dat noemt Yves Desmet 'een amoreel systeem dat gewoon goed draait'.

Na de fundamentele bedenkingen van Bonte, kunnen we nog wijzen op het feit dat je ook los van het gedoe rond De Mol, in de pers regelmatig artikels vindt waarin bijvoorbeeld zowel psychiaters als economen waarschuwen voor een hyperindividualistische samenleving, waarin iedereen iedereen wantrouwt. Zonder vertrouwen stokt finaal zelfs de economie omdat een economie waarin niemand nog iemand vertrouwt, hopeloos in de knoei geraakt.

Het is dus ongehoord - op het randje van het misdadige af - dat uitgerekend de openbare omroep - dat 'huis van vertrouwen' - een programma loslaat op de Vlaamse samenleving (en via de verkoop in het buitenland ook op andere samenlevingen) dat het wantrouwen in de samenleving nog verder 'cultiveert'.

En het draait niet alleen om De Mol. De nu gecreëerde molshoop is slechts het topje van een de samenleving ondermijnend gangenstelsel dat iedere dag opnieuw verder uitgegraven wordt door middel van nog meer debiele spel-programma's, Amerikaanse pulpfilms en dies meer op de 'ontspanningszenders' TV1, VTM, Kanaal 2, VT4 ... Die continue stroom 'debiliteit': die vormt het probleem ...

Bovendien ontbreekt op de 'ontspanningszenders' haast elk spoor van een cultureel alternatief en zijn er haast geen programma's meer die over wezenlijke thema's handelen zoals het milieu en de leefomstandigheden van de mensen buiten de rijke westerse eilanden. Terwijl de RTBF over zulke thema's wel nog steeds eigen TV-programma's heeft, is daar aan Vlaamse kant zelfs op Canvas nauwelijks nog ruimte voor.

Dit is geen 'godsgegeven'. Mensen maken de media. Mensen - in de eerste plaats de topmanagers en de namens de samenleving toezichthoudende politici - zijn dus ook verantwoordelijk wanneer het mis gaat met 'onze' media.

Programma's over de belangrijke uitdagingen van onze tijd zoals daar zijn: de milieuproblematiek, de onrechtvaardige verdeling van armoede en rijkdom, de toenemende migratiestromen, de nieuwe uitdagingen op gebied van gezondheid en ethiek ? Uitdagingen die geen enkele elite kan aanpakken zonder de verstandige medewerking van een geïnteresseerde en geïnformeerde bevolking.

Jan-Pieter Everaerts

Als Woestijnvis iets 'goed' maakt, weten we dat wel te waarderen.

Voor het dagelijkse Woestijnvis-programma Man bijt hond maakte ex NV De Wereld-man Stev Van Thielen een reeks reportages van vijf keer drie minuten. Deze Radio Senegal-reeks won op het festival 'Médias Nord Sud' in Genève - door Leo Bonte in De Morgen omschreven als 'een forum voor documentaire films over ontwikkelingssamenwerking' - de hoofdprijs. De opmerking van Bonte dat 'de grote documentairemakers zullen knarsetanden' was echter niet terzake. Op 'Médias Nord Sud' gaat het niet speciaal om documentaires of reportages maar om de Noord-Zuid-relatie en de beeldvorming daarover. Voor zo'n festival is de reeks interessant omdat ze een 'frisse' kijk brengt op Afrika.

In deze tijd van de 'global village' zouden zo'n reportages dagelijkse kost moeten zijn op de beeldbuis. Televisie is echter al lang "geen venster meer op de wereld, maar eerder op onze eigen navel. Liever laat men nog eens de plaatselijke seksueel geobsedeerde los voor de camera's, dan een mondiaal probleem te belichten" aldus Guy Polspoel. Een reeks zoals die over Senegal is een uitzondering die de aanmoediging van zo'n prijs dan ook verdient.

Dit artikel verscheen eind juni in het tijdschrift DIVA-Nieuws. DIVA staat voor 'Documentair netwerk-Initiatief Vlaanderen'. Het betreft een feitelijke vereniging van Vlaamse documentairemakers en producenten. Uitgever van DIVA-Nieuws is de vzw Mediadoc, een onafhankelijk (niet gesubsidieerd, niet commercieel) Belgisch documentair mediacentrum. Voor meer informatie over de periodieke publicaties van Mediadoc (DIVA-Nieuws, Belgian DOC en Diogenes) alsook de boeken die de vzw uitgeeft, kunt u contact nemen met J.P. Everaerts & Sacha Kullberg, Rogierstraat 217, 1030 Brussel, Tel & fax 02/219.93.13, email: mediadoc.diva@skynet.be