In een bijdrage tot een discussie over propaganda en informatie (zie e-DIOGENE(S) 27) baseert Han Soete (Indymedia) zich op "de dikke Vandaele". Die definieert propaganda maken als iemand proberen te overtuigen van een visie. Han Soete gebruikt deze definitie om mijn stelling dat er een verschil is tussen kritisch media-activisme en propaganda als onzin te bestempelen. Maar Vandaele's definitie is inhoudelijk weinig adequaat. Ze geeft de belangrijke nuances van de term propaganda niet weer. Propageren is niet hetzelfde als discussiëren, is niet hetzelfde als informeren, is niet hetzelfde als een redevoering uitspreken, is niet hetzelfde als argumenteren, is niet hetzelfde als bekritiseren. Nochtans houden alle termen in minder of meerdere mate pogingen in tot overtuigen van de eigen visie. Bovendien is Vandaele's definitie gebaseerd op een kennisfilosofie die het status-quo en de bestaande machtselites ondersteunt. Han Soete zou zich daar bewust van mogen zijn. * De illusie van waardenvrije kennis De kennisfilosofie waarover ik het had, wordt in de sociale wetenschappen meestal positivisme genoemd. De machtspositie die de wetenschappen gedurende de voorbije eeuwen opbouwde heeft ertoe geleid dat ook het denken van de man en vrouw in de straat doordrongen werd van de positivistische kennisfilosofie. Positivisten gaan ervan uit dat er een objectieve werkelijkheid bestaat én dat we die objectief kunnen kennen, beschrijven of verklaren. Objectief betekent hier waardeneutraal. Politieke overtuigingen, normen en waarden, emoties en driften, machtsstreven en eergevoelens, kortom alles wat orthodoxe wetenschappers als irrationeel (en dus minderwaardig) beschouwen, moet uitgeschakeld worden in de zoektocht naar kennis. Dit is uiteraard onzin. Wetenschap is een maatschappelijk fenomeen en net als alle andere maatschappelijke fenomenen kan het niet begrepen worden los van de menselijke gevoelens, het machtsstreven en de waarden en politieke overtuigingen waarin het menselijk handelen ingebed zit. Bovendien bedienen wetenschappers zich van een taal om de wereld te interpreteren. Of die taal nu wiskundig of literair is, nooit kan ze los begrepen worden van de emoties, waarden of overtuigingen waarvan ze doordrongen is. Dat geldt ook, zij het in mindere mate, voor natuurwetenschappen. Een Chinese anekdote maakt dit duidelijk. China had lang voor het Westen heel wat inzichten verzameld over de werking van de elementen. Toch slaagde het er niet in te 'ontdekken' dat moleculen opgebouwd zijn uit atomen. Westerse wetenschappers ontdekten dit wel. Sommige wetenschapsfilosofen schrijven dit toe aan de structuur van ons alfabet. Onze woorden worden opgebouwd met letters, net zoals atomen zich samenvoegen tot moleculen. Het Chinese alfabet echter werkt met tekens die een idee weergeven. Dat maakte het voor hen minder vanzelfsprekend moleculen op te splitsen in atomen. Uiteraard is dit enkel een anekdote, maar er bestaat veel sociaal-wetenschappelijke literatuur, dikwijls van feministische of ecologistische aard, over hoe ook de "harde natuurwetenschappen" ingebed zitten in onze waardensystemen. Zo ontstonden de natuurwetenschappen vanuit de idee dat de natuur onderworpen moet worden aan de menselijke wil. Kernrampen, nucleair afval, ontregeling van ons hormonaal systeem, … het zijn slechts enkele van de gevolgen van het uit de hand gelopen wetenschappelijk streven naar het heersen over de natuur. * Is alle 'kennis' 'propaganda' ? Maar zoals ik al zei, laat het positivisme ook zijn sporen na in het niet-wetenschappelijke denken. In woordenboeken bijvoorbeeld. Deze zijn impliciet gebaseerd op de idee dat je woorden absoluut kunt definiëren, los van de politieke overtuigingen, gevoelens en waarden van de mensen die ze gebruiken. Ook dit is een illusie (al is het soms een nuttige illusie). Als de Vandaele propaganda omschrijft als een poging om mensen te overtuigen van je visie, doet het woordenboek dit op basis van een positivistische kijk op kennis. Het onderliggende ideaal is de waardenvrije kennis. Alle kennis die daaraan niet beantwoordt, die met andere woorden vanuit een politieke overtuiging, waardenstelsel of emotie geproduceerd werd, is per definitie minderwaardig (want niet neutraal en 'wetenschappelijk'). (Merk op dat in deze positivistische basisstelling al een levensgroot waarde-oordeel verborgen zit.) Propaganda heeft natuurlijk een negatieve bijklank. Propaganda is leugenachtig, zwijgt waar ze zou moeten spreken en is onbetrouwbaar. Door alle kennis die geproduceerd wordt vanuit bepaalde waarden, overtuigingen of emoties automatisch te brandmerken als propaganda, sluit het positivisme een derde mogelijkheid uit. Han Soete volgt hen hierin. Meer zelfs, voor hem is alle kennis propaganda. Terecht keert hij Vandaele's positivistische definitie tegen de positivisten zelf. Alleen vervalt hij daarna in het extreemste postmodernisme door alle kennis als propaganda te omschrijven. Er is dus volgens hem geen enkel criterium om de waarde van kennis te beoordelen. Han Soete zal dit uiteraard niet zo bedoeld hebben, maar het is de ultieme consequentie van zijn tussenkomsten. (Het zal vele Indy-lezers opgevallen zijn dat Han Soete naargelang het hem goeddunkt spreekt over 'de waarheid' of over de onmogelijkheid objectief te zijn. Dat hoeft niet noodzakelijk tegenstrijdig te zijn, maar het is het wel in de weinig doordachte manier waarop Han Soete dit doet.) * Een andere kennisproductie is mogelijk! Net zoals positivisten, verwerpen propagandisten (zoals ik Han Soete, 'Christophe' en denkgenoten wil omschrijven) de mogelijkheid van een andere kennisproductie. Een derde type kennisproductie die een aantal inzichten van positivisten en propagandisten overneemt, maar ook overstijgt. Een derde type kennisproductie die radicaal open en flexibel is en waarbinnen zich een vierde, vijfde of zelfs zesde type kennisproductie kan ontwikkelen. Dit derde type kennisproductie noem ik het kritisch media-activisme. Media-activisme wil mensen aanzetten tot kritisch nadenken en het vormen van een eigen mening. Het doet dit door het eenheidsdenken te doorbreken. Enerzijds het positivistische eenheidsdenken. Dat is de zogenaamd neutrale kennis die we dag in dag uit over ons heen gestort krijgen, niet in het minst via de commerciële media. Deze kennis ondersteunt of is op z'n minst niet bedreigend voor het neoliberale kapitalisme, het patriarchaat, de hegemonie van wetenschap en expertendom … Anderzijds het propagandistische eenheidsdenken. Het denken dat alleen kennis toelaat in zover ze in overeenstemming te brengen is met het politieke project waarachter men zich geschaard heeft. Ook propaganda wordt dus geschreven met een gesloten attitude. Men schept voor zichzelf en de medestanders de illusie van zekerheid. Men sluit alternatieve redeneringen en denkpistes af. Dit soort propagandistisch denken tiert welig op Indymedia.be. Jammer genoeg zijn enkele drijvende figuren achter deze website voor media-activisme sterke promotoren van propagandisme. Zo stelde Han Soete dat hij het nut er niet van inziet Saddam Hoesseins regime nu te bekritiseren. 'Christophe' zit op dezelfde lijn. Alle kritische informatie die door de tegenstander kan misbruikt worden moet verzwegen worden. Kritiek wordt gezien als iets voor betere tijden, voor als het politieke project gerealiseerd is. Maar zou het niet kunnen, dat het tegen dan te laat is? Zou het niet kunnen dat propaganda elke poging om universele emancipatie en democratie op te bouwen verhindert? Zou het niet kunnen dat altijd en overal kritisch zijn (wat niet per definitie betekent dat het de concrete actie verlamt) essentieel is voor elk emancipatorisch en democratisch project? Propagandisten stoppen overigens niet met het afsluiten van het eigen denken. Ze willen ook het denken van anderen stoppen. Soms ontaarden propagandisten daardoor in een ware gedachtepolitie. Al wie niet denkt zoals zij wordt gebrandmerkt als 'objectieve' bondgenoot van de tegenstanders, als naïeveling die niet kritisch genoeg is tegenover de commerciële media en andere propaganda-apparaten. Als niet-links of als pseudo-progressief. Als verrader of nestbevuilers. Iemand met slechte, achterliggende bedoelingen ('anti-communisme' bv. ...). Daarin laten ze hun angst voelen. Hun angst voor het andere denken dat hun zorgvuldig opgebouwde illusie van zekerheid ondermijnt. Maar een andere kennisproductie is mogelijk. Daarom moeten kritische media-activisten tegen de absolute zekerheden van positivisten en propagandisten in, een nieuwe ruimte uitbouwen. Een ruimte waarin elk reductionisme gemeden wordt en waar altijd gezocht wordt naar nog een andere, nog niet uitgeprobeerde denkpiste. Een ruimte waarin elk poging om het denken op te sluiten in vaste, tweeledige categorieen (bv. het kapitalisme is slecht en dus kan het met het tegenovergestelde, communisme, onmogelijk verkeerd gaan) gemeden wordt ... Een ruimte waar er geleerd wordt met het leven om te gaan in een per definitie onzekere en verwarde wereld. Waar deze onzekerheid en verwarring collectief omgesmeed wordt in creativiteit en vernieuwing. * Zekerheid = macht en controle De zoektocht naar zekerheid heeft veel te maken met een streven naar macht en controle. Bij de positivisten is dat duidelijk. Hun notie van waardenvrije of politiek neutrale kennis is uiterst handig om elke aanval op de maatschappelijke status-quo te ondermijnen. Ze spelen daarbij handig in op het in de mens ingebakken conservatisme. De manier zoals we het altijd gedacht hebben is het beste want waarom zouden we het anders altijd zo gedacht hebben. Het alledaagse denken is zo gedepolitiseerd en genormaliseerd (er wordt niet meer gedacht aan andere mogelijkheden of keuzes) dat de meeste mensen de onderliggende politieke realiteit ervan niet meer waarnemen. Meer zelfs, kennis die geformuleerd wordt vanuit een radicaal andere politieke visie dan de zogenaamd "neutrale common sense" (het "gezond verstand") wordt als vies en bedreigend gezien. Het is per definitie propaganda. Maar ook propagandisten hebben de neiging de productie van kennis te sluiten. Afwijkende stemmen worden als een bedreiging gezien voor het politieke project dat de groep samenhoudt. Ze worden (verbaal) uit de groep verbannen. Een groepsgeest die belangrijk is voor mensen die zich door hun afwijkende politieke ideeën omgeven weten door een vijandige sociale omgeving. Die omwille van de steeds om de hoek kijkende verbittering om het algemene onbegrip voor en het belachelijk maken van hun engagement, behoefte hebben aan nestwarmte bij gelijkgezinden. Uiteindelijk proberen propagandisten en positivisten hetzelfde. Ze proberen angstvallig een onbestaande zekerheid te creëren. Wie zeker is, heeft macht en controle over de situatie. Die zal zich niet verrast weten door het onverwachte. Die zal niet uit zijn of haar rol (en dus machtspositie) vallen door het ongeplande. De positivist wil de situatie controleren omdat hij of zij voordeel heeft bij het status-quo. Propagandisten hebben dezelfde reflex.Ze gaan ervan uit dat willen ze ooit hun tegenproject gerealiseerd zien, ze de situatie en het denken tot in het kleinste detail moeten controleren. En aangezien ze leven in een sociale omgeving die over het algemeen vijandig staat tegenover hun tegenproject, spenderen ze bijzonder veel energie aan pogingen om het denken en de situatie te controleren. En zo hebben we ook een verklaring voor het sektarisme, de onverdraagzaamheid en het hard-tegen-hard wapengekletter ter linkerzijde. En natuurlijk speelt ook hier de bescherming van de verworven machtsposities - hoe beperkt die ook zijn - een belangrijke rol. * Voor een revolutie bevrijd van machts- en zekerheidsillusie Het propagandisme als tegenhegemonisch maatschappijproject heeft in de twintigste eeuw z'n failliet bewezen. De verschillende communistische experimenten liepen allemaal uit op een resultaat dat niet beantwoordde aan de idealen van weleer (al zijn er natuurlijk wel enkele belangrijke verdiensten). Een belangrijke reden voor dit falen is, naast de moeilijke materiële omstandigheden waarin geëxperimenteerd werd, het sluiten van het denken. Men kondigde een officiële leer af. De leiders werden verafgood. Er was censuur en staatspers, een door de bureaucratische elites opgelegde wetenschap en in het ergste geval werden dissidente denkers massaal 'weggezuiverd' (zie oa. Stalin en Mao). Maar dit luidt niet het einde van de geschiedenis in. Het was niet de revolutie die stierf met het vallen van de Berlijnse muur, maar een revolutie verblind door de machts- en zekerheidsillusie. Het alternatief is even simpel als moeilijk. Het leren (!) opgeven van de wil en neiging de situatie en vooral het denken altijd en overal te willen controleren. Het opgeven van de strijd voor absolute zekerheid, macht en controle met andere woorden. Of zoals de Zapatisten zeggen: 'het gaat er ons niet om de macht te grijpen, maar die op te lossen in de samenleving'. Op die manier gezien is een revolutie niet langer een middel tot een doel. Het is niet langer het instrument om een vooraf uitgetekende blauwdruk van een alternatieve samenleving te realiseren via de verovering van de macht. De centralisering van de macht zelf wordt een deel van het probleem, niet alleen diegene die ze uitoefent. De 'slechten' van de macht verdrijven en vervangen door de 'goeden' lost dus niet alle problemen op. Neen, een revolutie wordt tegelijk middel én doel. Een revolutie is het proces waarlangs de samenleving omgevormd wordt. Zo herleiden we onszelf niet meer tot instrumenten in de strijd. Instrumenten die opgeruimd worden zodra ze niet langer passen binnen het 'grootsche plan' zoals dat ooit werd uitgetekend door 'verlichte geesten'. Neen, de dragers van de revolutie dat zijn wij zelf. Het is onze emancipatie, niet gerealiseerd door een strijd voor oude macht en zekerheden, maar door onszelf van de wil tot controle, macht en oude zekerheden te verlossen. * Naar de ontwikkeling van een microfysica van de macht De essentie van een revolutionaire hervorming is het openen van mogelijkheden, eerder dan het beperken en uitsluiten ervan zoals dat de gewoonte was in het verleden. Dat vereist niet alleen de uitwerking van een macrofysica van de macht waarin nagegaan wordt hoe grootschalige sociale systemen en structuren zoals het kapitalisme of de 'vrije' markt de vrijheid en de emancipatie van het individu beperken, maar ook het ontwikkelen van een microfysica van de macht. Een microfysica die zich toelegt op hoe macht werkt in het dagelijkse leven van mensen. De Franse filosoof Foucault en de onorthodoxe Franse marxist Henri Lefebvre deden hieromtrent al heel wat werk. Op de site van Indymedia is er bv. ook Pinkje, die door zowel Han Soete als 'Christophe' meermaals zwartgemaakt en uit de groep van de 'enige ware linkse progressieven' verbannen werd. Uiteraard zijn de macrofysica en microfysica niet los van elkaar te zien. Imperialisme (macro) wordt ondersteund en versterkt door eurocentrisch denken en oriëntalisme (micro). Dat hebben de propagandisten (waaronder veel marxist-leninisten die zich na de tanende aantrekkingskracht van hun ideologie in de jaren '70 tot de populairdere cultuurkritiek wendden) meestal ook al begrepen. Maar dat de microfysica van de macht niet alleen een afgeleide of bijna een letterlijke vertaling van de machtsstructuren op macroniveau is, blijkt moeilijker om te begrijpen. Dat bijvoorbeeld slachtoffers van het imperialistische beleid van de VS en andere westerse mogendheden tegelijk ook hun - zij het beperktere - macht kunnen misbruiken, vegen propagandisten liever tussen de plooien van de geschiedenis. Of proberen ze te minimaliseren. Het bedenkelijk stukje van Han Soete over de vergassing van de Koerden is een schrijnend voorbeeld van waartoe dit kan leiden. Natuurlijk, hij stelt alleen maar vragen. Was het wel Saddam? Was het direct tegen de Koerden gericht (het was toch oorlog)? Maar dit stukje past binnen een bredere campagne op Indymedia. Sommige artikels zetten het sociale beleid van Saddam in de verf. Andere artikels hebben het dan weer over de bewegingsvrijheid die er bestaat in Irak. Dit wordt voorgesteld als een campagne om de propaganda van de VS tegen te gaan. Op zich is dit een legitieme poging om het discours rond Irak en Saddam Hoessein te openen (en waarschijnlijk bevatten een aantal van die artikels elementen van waarheid). Alleen … het wordt blijkbaar alleen geopend om het daarna direct weer in een nieuw 'discours' te sluiten. Een discours waarbinnen elke kritiek op Saddam Hoessein als misplaatst gezien wordt. Het is er nu de tijd niet voor. Het speelt in de kaart van de VS. En bij het sluiten van het discours worden steeds dezelfde technieken gebruikt. De voorhamertechniek. Iedereen die een vraag stelt wordt verweten naief, eurocentrisch en gebrainwasht te zijn. Of de opbrandstrategie (zie ook het debat op Indymedia over Mugabe een half jaar geleden). Degene die een kritische vraag stelt wordt onmiddellijk in het defensief gedrukt door gemanipuleerde vragen, bewust verkeerde interpretaties of door elk woord in twijfel te trekken. Een lange, zinloze 'discussie' volgt waarin de criticus eindeloos verkeerde interpretaties moet corrigeren, gemanipuleerde vragen moet beantwoorden, elk bron omstandig moet legitimeren. Het uiteindelijke resultaat is dat de originele kritiek wegzinkt in een eindeloze en gemanipuleerde discussie. Uiteindelijk raakt de criticus het beu tegen een muur te spreken en houdt hij/zij het voor bekeken. Een andere strategie die veel gebruikt wordt door propagandisten is het mobiliseren van iemand uit hun netwerk van gelijkgezinden die er geweest is (ooggetuigen). Daar is op zich niets mis mee (delen van informatie), maar in de context van de hierboven beschreven strategie is de boodschap duidelijk: tegen ooggetuigen kan je niet op, hou dus maar je mond. De criticus heeft weinig verweer want de ooggetuige kan zeggen wat die wil. En altijd zegt die (toevallig?) precies wat een bepaalde partij in de discussie wil. Nog een taktiek waarin Han Soete zich bekwaamde, is het zonder meer terugkaatsen van kritiek. Iemand verweet hem negationisme na z'n artikel over de vergassing van de Koerden en in de weken daarna werd zo goed als iedereen waarmee hij het niets eens was verweten een negationist te zijn. Verwijt men Soete intellectuele oneerlijkheid, propagandisme ... dan krijgen we dat de volgende week gewoon teruggeslingerd. En zo kunnen we nog een tijdje doorgaan ... Alle regelmatige Indymedia-bezoekers zullen dit soort technieken herkennen. Is dit kritisch media-activisme? Zullen we zo bij die andere, betere, vrijere en 'gelijkere' wereld geraken? Nee, helemaal niet, niet voor we ons allen verlost hebben van het propagandisme en de machts- en controle-illusie. Niet voordat we meer inzicht hebben in de micro-fysica en complexiteit van machtsprocessen en consequent naar die inzichten handelen (in plaats van ze machiavellistisch toe te passen). Pas dan zullen we een revolutionaire omvorming ondergaan hebben, een omvorming die ons opnieuw met allerlei nieuwe problemen, opties en alternatieven confronteert. Enkel zo gaan we de eindeloze weg naar waarachtige democratie en universele emancipatie. (uit e-DIOGENE(S) 29)