Ze verbouwen en verkopen biologische producten, ze herplanten mahoniebomen in het Amazonewoud, ze maken zelfs jam - maar de politie behandelt hen als criminelen. Dit is de Movimento Sem Terra (MST), de beweging van landloze landarbeiders, de grootste en meest dynamische sociale beweging in Brazilië. Via hun tactieken van directe actie laten zij hun rode vlag wapperen op boerderijen, ranches, banken en regeringsgebouwen en eisen ze land, kredieten, scholen, gerechtigheid en een deel van de rijkdom die ze helpen creëren. Voor plattelandsbewegingen en kleine boeren over de hele wereld die geloven dat landbouw niet simpelweg een kwestie van handel is maar een politiek en sociaal thema, en dat de zeggenschap over voedsel belangrijker is dan de veiligheid van voedsel, is de MST een referentiepunt geworden, dat als opleidingsgebied voor aanhangers de plek van Cuba heeft ingenomen. Hun contacten met gelijkgestemde groepen strekken zich nu uit tot de Filipijnen, Thailand, Korea, China, Mexico en door heel Azië. Het is de door politieke en milieuactivisten in Europa en Noord-Amerika meest geciteerde groep en staat in op de voorgrond bij de ontwikkeling van een ideologie voor de armen in vele landen. Maar wat is nu precies de Movimento Sem Terra? MST kwam zo’n twintig jaar geleden voort uit de wanhoop van kleine, van hun land beroofde boeren in de zuidelijke Braziliaanse staat Rio Grande do Sul en heeft zich over bijna alle 27 Braziliaanse staten verspreid. Hun rode vlag wappert boven honderden kleine plattelandsgemeenschappen over heel Brazilië, haarden van verzet, gelegen in het hart van het sojabonenland in het zuiden, in de zee van suikerriet in het noordoosten, of midden in kilometerslange veeweidegronden op de reusachtige ranches in het Amazonegebied. Eilandjes van familielandbouw in een zee van chemisch opgevoerde marktgewassen. Milieubewustzijn Het leven in de gemeenschappen is hard, maar voor de 600.000 families die er wonen is het nog altijd veel beter dan het buiten de gemeenschap zou zijn. Voordat ze zich aansloten bij MST waren de meesten van hen ongeletterde landarbeiders, arme kleine boeren of werkloze sloppenwijkbewoners. In de nederzettingen, waarvan er niet één ouder is dan 15 jaar, verbouwen ze basisproducten zoals maïs, bonen, rijst en cassave, fokken varkens en pluimvee en houden ze melkkoeien. Maar ze moeten ook boerencoöperaties opzetten om melk, fruit, meel en andere producten te bewerken voor de verkoop. Ze verkopen aan commerciële voedingsbedrijven, aan boerenmarkten of via hun eerste eigen winkel in São Paulo. Brazilië is een van ‘s werelds grootste afzetmarkten voor pesticiden en kunstmest - Monsanto is er een enorme fabriek aan het bouwen - en de meeste gemeenschappen gebruiken ze nog steeds, maar een toenemend aantal gaat over op biologische methoden, aangemoedigd door de door MST opgeleide landbouwkundigen. Aanvankelijk was dit een kwestie van kosten: ze konden zich de pesticiden en kunstmest niet veroorloven. Maar in toenemende mate is men zich bewust van de schade die de chemicaliën aanrichten en van de voordelen van groene landbouw voor gezondheid en milieu. Een MST-nederzetting in Baje produceert en verkoopt nu biologische zaden. In São Paulo planten leden van de MST- gemeenschap duizenden door een regionaal bosreservaat gekweekte jonge boompjes teneinde de erosie tegen te gaan die wordt veroorzaakt door jarenlange ontbossing door de grote boeren, die voor hen het land illegaal innamen. In het Amazonegebied, waar kappen en platbranden nog steeds de belangrijkste landbouwmethode is voor kleine boeren, is de gemeenschap in Palmares begonnen met het herplanten van mahoniebomen en oorspronkelijke soorten, zoals de jaborandi. Een van de grootste problemen blijft de nalatigheid van de overheid biologische landbouw te financieren. Kredieten zijn er alleen voor conventionele landbouw. De eisen van het MST voor financiële ondersteuning van lange termijnprojecten voor de productie van regionaal fruit, zoals capuacu en graviola in het Amazonegebied, worden tot nu toe genegeerd. In het zuiden heeft MST protesten georganiseerd tegen genetisch gemanipuleerde soja, die illegaal geplant was door grote bedrijven. Het toenemende milieubewustzijn van de beweging wordt aangemoedigd in de scholen, die in elke nederzetting te vinden zijn. In de MST-scholen worden de kinderen onderwezen volgens de methode van Paulo Freire, de internationaal bekende Braziliaanse opvoedkundige, die als ‘subversieveling’ werd verbannen door het militaire regime. Ze leren om vragen te stellen. De educatie begint al in de tijdelijke bezettingskampen, waar de gezinnen vaak jaren doorbrengen voor ze hun stukje land verwerven in een nederzetting. Hier is de school soms alleen een eenvoudig afdak, bedekt met bananenbladeren, waar de kinderen op boomstronken zitten. Criminalisering Veel mannen en vrouwen voor wie de hardvochtige, onrechtvaardige Braziliaanse maatschappij geen andere plek had dan armoede en marginalisering, staan nu aan het hoofd van een boerderij of een kredietcoöperatie, leiden een vleesverwerkingsfabriek of zijn schoolmeester, dankzij MST. Een van hen is Jorge Neri, de ongeletterde zoon van een dienstmeisje en nu een van de leden van het coördinerende comité van MST. Hij heeft net een marathontour achter de rug door tien Europese landen op uitnodiging van organisaties die graag meer over het MST willen weten. Op weg naar Londen, waar onze ontmoeting plaatsvond, las ik toevallig The making of the English working class van E.P. Thompson en tijdens ons gesprek werd ik getroffen door de overeenkomsten tussen wat hier tweehonderd jaar geleden gebeurde en wat nu in Brazilië gebeurde, zoals toen Neri beschreef wat door MST gezien wordt als de poging van de overheid hen te criminaliseren. “Wat wij doen is niet nieuw, we voeren nu al 15 jaar landbezettingen uit”, zegt hij. “We martelen, doden of kidnappen niet. Wat de overheid zorgen baart is ons vermogen om op nationaal niveau te organiseren. Ze zien de MST als een slecht voorbeeld voor andere sociale bewegingen, omdat we het overheidsbeleid ter discussie stellen, het economisch model ter discussie stellen en met alternatieven komen. We willen dat de samenleving het feit ter discussie stelt dat men geen stem heeft in de besteding van overheidsgelden, in hoe hun eigen geld wordt besteed.” Voor Neri is het juist de overheid die geweld gebruikt, omdat “zij de rechten van de arbeiders vernietigen door genationaliseerde fabrieken te verkopen en armoede en werkloosheid te vergroten. Ze willen MST isoleren, niet omdat we landhervormingen willen, maar omdat MST het volk laat zien dat het niet kan blijven zwijgen, dat het moet reageren. We hebben al 500 jaar gewacht, we kunnen niet nog langer wachten. Wat duidelijk is, is dat het model dat we nu hebben waardeloos is - het land is armer, er is minder scholing, minder gezondheid, de mensen zien geen toekomst”. De MST wil, samen met andere sociale bewegingen, een volksraadpleging organiseren over de duizelingwekkende buitenlandse schulden van Brazilië, die nu de $ 200 miljard overstijgen, hoewel tussen 1995 en 1998 125 miljard dollar is afbetaald - geld dat volgens MST besteed had kunnen worden aan onderwijs, gezondheidszorg en landhervormingen. Volgens Veja, het massaal circulerende nieuwstijdschrift van Brazilië, gebruikt MST het voorwendsel van agrarische hervormingen voor het prediken van een “sociale revolutie”. Slachtoffers MST heeft ontdekt dat directe actie resultaat oplevert - driekwart van de huidige nederzettingen is ontstaan uit landbezettingen - maar ze zijn een ongewapende beweging, in tegenstelling tot de grote boeren, huurlingen en politie die tegenover hen staan. Het laatste MST-slachtoffer was een man van middelbare leeftijd, vader van vijf kinderen, doodgeschoten door de politie toen deze in mei vlakbij Curitiba enkele busladingen ongewapende demonstranten onderschepte. Hun moordenaars gaan vaak vrijuit: vier jaar nadat in Eldorado do Carajas 19 MST-demonstranten werden doodgeschoten, wachten 155 politiemensen die werden beschuldigd van hun moord, nog steeds op een proces. Tijdens zijn reis naar Europa stuitte Jorge Neri op bewijzen dat de Braziliaanse autoriteiten ook een geheime campagne hebben gelanceerd om de overzeese solidariteit met de beweging te ondermijnen. Liefdadigheidsinstellingen die MST-activteiten financieel ondersteunen, worden door hun eigen overheid gewaarschuwd dat MST een organisatie is die steunt op illegale methoden om land te bemachtigen, Volgens de Braziliaanse overheid is de MST niet nodig, omdat president Fernando Henrique Cardoso al meer gezinnen een stukje grond heeft gegeven - ±370.000 - dan welke andere regering. MST claimt dat het overgrote deel van deze gezinnen het land al hadden bezet, dat de regering hen slechts het eigendomsrecht heeft gegeven. Volgens Neri bestaat er een reëel gevaar dat de conservatieve krachten in Brazilië de MST willen vernietigen - en naast geweld is het wapen dat wordt gebruikt een landbouwpolitiek waarin de grote agro-industriële bedrijven worden bevoordeeld, wat er al toe geleid heeft dat kleine boeren hun land in de steek laten. Sommige MST- leiders denken dat de coöperatieve MST-nederzettingen kunnen overleven door volledig zelfvoorzienend te worden, ook omdat ze hun eigen scholen en, soms, hun eigen apotheken hebben. Anderen zijn pessimistischer: zij denken eraan dat in Brazilië de boerenbeweging een geschiedenis heeft van te worden afgeslacht. Neri is filosofisch over de toekomst: “Ik denk dat we lange tijd strijd zullen moeten voeren. Het is niet alleen een gevecht om land, maar voor een betere vorm van democratie, waarin mensen deelnemen, debatteren en discussiëren over wat voor een soort beleid ze willen. Misschien is wat wij voorstellen een illusie?” (Vertaling: Heleen de Boer) De website van de MST vinden we op http://www.mstbrazil.org/index.html met ook veel interesante links die betrekking hebben op Brazilië.