arch/ive/ief (2000 - 2005)

Recensie Esperanza! Uit Aktief, ledenblad Masereelfonds, nr. 4, 2003.

Door Paula Burghgraeve

Esperanza! bevat 16 heel verschillende, maar volwaardige essays. De bijdragen werden op vraag van de redacteurs geschreven. Zij geven toe dat niet alle belangrijke bewegingen, actief betrokken bij het verzet tegen de huidige mondialisering, in het boek vertegenwoordigd zijn. Daaronder klassieke, zoals de syndicale beweging en prominente, zoals ATTAC. Men kan hen dus verwijten dat het boek onvolledig is. Ze wijzen daar zelf in hun inleiding op. Maar de diversiteit van de aangeboden essays is zo groot dat ze er zonder moeite in slagen erop te wijzen dat we te maken hebben met een uiterst complex netwerk van processen van veranderingen van mens en maatschappij, die niet in simpele hiërarchische schema’s te vatten zijn. De essays gaan dus over zulke uiteenlopende onderwerpen als educatie, media, feminisme, ecologie, geweldloosheid, nationalisme, democratie, de dichotomie ‘autochtoon - allochtoon’, enz. Dat heeft onvermijdelijk voor gevolg dat ‘inhoudelijke overlappingen en allerlei kleinere of grotere tegenstellingen’ kunnen voorkomen. Ook daar wijzen de samenstellers van Esperanza! zelf op in de inleidende commentaar.

Een bloemlezing

Het boek kan op diverse manieren gelezen worden. Het voldoet al in de eerste plaats als een soort bloemlezing die tegemoet kan komen aan de behoefte om meer te weten over sociale, politieke en culturele stromingen en ideeën die zich achter acties stellen tegen de huidige mondialisering. Ook als men al overtuigd én lid is van één van de vele actiegroepen, blijft het boek informatief. De meeste essays geven veel achtergrondinformatie, schetsen ontstaan en ontwikkeling van de concrete problemen. Ze geven een overzicht van de kritische analyses die er aandacht aan besteden en aan de basis liggen van bewegingen en actiegroepen die eraan willen remediëren. Ze leggen allemaal heel eigen accenten, benadrukken bepaalde aspecten of later er achterwege, vanuit persoonlijke voorkeur of vanuit objectieve omstandigheden.

Bij de bespreking van de gevolgen van de neoliberale globalisering op het onderwijssysteem wordt bijvoorbeeld veel aandacht besteed aan de ontstaansgeschiedenis van dit instituut. In die context wordt enerzijds verwezen naar de Verlichtingsideeën uit de 18de eeuw (met het geloof in het belang van de rede) en anderzijds naar de opkomende bourgeoisie (en haar nood aan gedisciplineerde arbeidskrachten). Daar ontstaat ook het spanningsveld tussen de twee tegengestelde visies op onderwijs die tot op vandaag opduiken in de doelstelling en de organisatie van onderwijs. Ten eerste, het disciplinerende type dat het volk drilt tot onderworpen en bruikbaar instrument. Ten tweede, het emancipatorische type, met onafhankelijk en sociaal bevrijdende potentieel. Vanuit deze tegenstelling kan de auteur de huidige problemen beschrijven én de mogelijke alternatieven suggereren.

Bewegingen waarin discriminatie en onderdrukking gevolg zijn van persoonlijke kenmerken, zoals seksisme, diverse vormen van racisme, maken volwaardig en eigenmachtig deel uit van de andersglobalisten. Dat wordt door de samenstellers bevestigd via de opname van essays die daar in het bijzonder over handelen. De oorsprong van de discriminatie ligt meestal vast in geschreven en ongeschreven overleveringen van cultuursystemen en worden regelmatig herbevestigd in en aangepast aan de veranderende sociale, politieke en economische instellingen en systemen. Het essay over het feminisme en dat over seksegebonden discriminatie richten zich daarop.

Durven discussiëren

In bepaalde essays ontwikkelt men volledige argumentaties die duidelijk maken dat ook onderlinge discussies tussen de verschillende bewegingen, aangesloten bij de andersglobalisten, niet uit de weg mogen worden gegaan. De discussies worden niet geblokkeerd of onmogelijk gemaakt, integendeel. In het essay over geloof wordt een marxistisch geïnspireerde analyse en kritiek op het kapitalisme verdedigd, verbazing over een mogelijk atheïstisch standpunt geventileerd. Er wordt in gepleit dat marxisten hun houding tegenover de godsdienst zouden herzien en de motiverende kracht van het evangelie zouden inschakelen in een postkapitalistische samenleving. In het pleidooi voor een constructieve anarchie bouwt men de argumenten op die de vraag proberen beantwoorden hoe men vermijdt dat bevrijdingsbewegingen terug ontaarden in vrijheidsbeperking en onderdrukking. Ook hier wordt de kritiek op en de discussie met de marxisten niet uit de weg gegaan.

Andere essays concentreren zich op de verschuivingen van macht van de natiestaten naar internationale instellingen. Nationalisme, soevereiniteit, en democratie komen erin aan bod. Daaronder een essay waarin de aandacht gericht wordt op de spanning tussen de politieke organisatie in de natiestaat, en de nieuwe mondiaal georganiseerde beslissingsorganen. De auteur vraagt zich af welke gevolgen de globale transformatie heeft. De nadruk ligt niet op de zwanenzang van de soevereiniteit en het verlies aan democratie, maar er wordt volop gewezen op de mogelijkheden (o.a subsidiariteit en grensoverschrijdende democratie) die deze ontwikkeling biedt.

Tenslotte bevatten alle essays terloopse argumenten die de machtsbestendigende illusie van neutraliteit moeten doorprikken. Ze zijn strikt noodzakelijk als men het eigen standpunt wil verduidelijken, de andere wil overtuigen en de eigen actiemogelijkheden vergroten. Links en rechts over andersmondialisten staat bijvoorbeeld helemaal in het teken van duidelijkheid. Op basis van empirisch onderzoek wordt aangetoond dat de varianten van het armoedediscours, gebruikt door officiële instanties, systeembevestigend werken en vastzitten in de hardnekkige illusie dat economie een objectieve, exacte wetenschap is.

Ook al kan men zich voorstellen dat andere thema’s en andere standpunten een plaats verdienen in een boek over andersglobalisten, wat opgenomen werd in Esperanza! maakt voldoende concreet wat de samenstellers voor ogen hadden, nl. vanuit een diversiteit van invalshoeken en belangstellingspunten problemen, bewegingen en denkstromingen neerzetten als reële functionerende maatschappelijke systemen, die in onderlinge processen en ontwikkelingen aan de basis liggen van concrete veranderingen. Verduidelijken dat de omslag van verleden in toekomst gevat zit in het trillend moment van het nu: ‘To open a Crack in History’, zoals de titel van de proloog zegt.

De band tussen de verschillende auteurs vindt men in hun behoefte te ageren tegen onrecht, discriminatie, onderdrukking en uitsluiting. Ze vinden elkaar in een progressief discussieveld, en gebruiken daarvoor recente progressieve publicaties, bestuderen de realiteit meestal vanuit marxistisch geïnspireerde varianten, maar hebben het volste recht deze aanpak volledig in vraag te stellen. Het boek kan dus ook zo, als een eenheid, gelezen worden.

Een breed maatschappelijk project

De samenstellers maken in hun proloog duidelijk dat ze in ieder geval vanuit deze intentie vertrekken. Ze pleiten ervoor dat het chaotische, gefragmenteerde actieveld waaruit bij momenten (op grote betogingen, sociale overlegdagen, wisselende netwerkstructuren via internet, enz.) de beweging van andersmondialisten zichtbaar wordt, in een nieuw breed maatschappelijk project wordt gereorganiseerd. Ze gaan daarbij uit van enkele belangrijke inzichten, zoals, en ik parafraseer, de expliciete afwijzing van de mythe van het waardevrije, van het neutrale spreken over de mens en de maatschappij. Men neemt altijd een standpunt in. De samenstellers merken terecht op dat de illusie verspreiden dat het mogelijk is zich neutraal op te stellen systeembestendigend werkt, de macht dient en het kritische denken stopt.

Toch staan ze achter het idee van een totaalanalyse, weliswaar een gematigde. Een totaalanalyse die niet totalitair mag zijn. Een totaalanalyse waarin het erkennen van de subjectiviteit niet belet in te zien dat los daarvan reële bestaande systemen in interne en onderlinge ontwikkeling zijn. Dat laat bijvoorbeeld toe te zeggen dat kapitalisme bestaat, dat het neoliberale mondialisme een realiteit is, dat geleidelijk aan is gegroeid. Dat haar macht steunt op instituten, regels en uitspraken die niet het effect zijn van beelden, beeldspraak, beschrijvingen van persoonlijke ervaringen enz. Dat kan concreet onderzocht worden. Daarover kan men van gedachten wisselen en nadenken, zonder dat men a-priori bepaalde invalshoeken uitsluit of persoonlijke, subjectieve aspecten negeert. Dat maakt deel uit van het gematigde aan de verenigende aanpak.

Het moest benadrukt worden, want de samenstellers zijn ervan overtuigd dat een marxistische inspiratie hier wel op zijn plaats is. Om geen misverstanden te laten bestaan zullen ze er in eigen bijdragen op wijzen dat ze zich verzetten tegen het totalitaire marxisme-leninisme, dat in haar Stalinistische variant dienst deed als dogmatisch ideologisch instrument. Vanuit de illusie van objectiviteit werd zo de onderdrukking in het reëel bestaande socialisme als een onvermijdelijk, noodzakelijk kwaad georganiseerd en verdedigd. Dat wordt bijvoorbeeld verduidelijkt in de bijdrage over dialectiek en historisch materialisme. De auteur maakt korte metten met het idee dat hun interpretatie voor eeuwig vastligt, en in het verlengde daarvan sneuvelt het idee van een ‘Verlichte Voorhoede’. De auteur verdedigt het standpunt dat marxistische analyses zelf voortdurend onderwerp van kritiek, aanpassing, afslanking en aanvulling moet kunnen zijn. Het hele boek, met haar verzameling van verschillende essays, illustreert dat. De overlappingen, eventuele tegenstellingen, enz., waar de samenstellers in hun inleiding nederig naar verwezen, kunnen in hun ogen dus geen echte tekortkoming zijn, maar zijn eerder een pluspunt.

Diversiteit zal de regel zijn, ook al blijft de richtinggevende kern intact.

Deze kern ligt, aldus de samenstellers van het boek, in het rationele betoog waarin men zijn actie tegen onrecht, discriminatie, onderdrukking en uitsluiting inbedt. Dit heeft niets te maken met het rationalisme, gekoppeld aan de Verlichting en aan het onvoorwaardelijk vooruitgangsgeloof dat zo veelvuldig bekritiseerd wordt. Het verwijst wel naar de bereidheid een intellectueel kritische inspanning te leveren omdat men ervan overtuigd is dat men alleen zo kansen schept voor een andere toekomst.

Paula Burghgraeve

JAN DUMOLYN & PETER TOM JONES (red): Esperanza! Praktische theorie voor sociale bewegingen, Academia Press, Gent, 2003

Meer info op: http://www.yabasta.be