arch/ive/ief (2000 - 2005)

De perfecte misdaad: miljoenen slachtoffers, slapend rijk en toch applaus op alle banken
Wereldhandelsorganisatie bezorgt zieken nog steeds geen geneesmiddelen

Op 30 augustus bereikten onderhandelaars binnen de Wereldhandelsorganisatie (WTO) een akkoord over de handel in goedkope generische geneesmiddelen. Het zal op de Ministerconferentie van de WTO, van 10 tot 14 september in Cancún, Mexico, worden opgevoerd als "bewijs dat de ontwikkelingsdimensie van de wereldhandel geen droom is" - zoals minister Michel al triomfantelijk aankondigde.1 In werkelijkheid maakt het akkoord deel uit van wat op een perfecte misdaad lijkt: minstens twee miljard mensen krijgen geen toegang tot levensreddende geneesmiddelen, en zo wordt een kleine groep farma-bonzen stinkend rijk.

De TRIPs, een van de pijlers van de WTO

Naast de akkoorden over de handel in goederen (GATT) en in diensten (GATS) is het akkoord over de 'handelsgebonden aspecten van intellectuele eigendomsrechten' (Trade-Related aspects of Intellectual Property Rights, afgekort als TRIPs) een van de drie pijlers van de WTO. Dit akkoord regelt de internationale bescherming van intellectuele eigendom door middel van patenten. Het legt lidstaten van de WTO richtlijnen op waaraan hun wetgeving op het vlak van patenten moet voldoen. Zo is een periode van 20 jaar nu de wereldwijde minimumstandaard voor patenten.
De hele kwestie of ontdekkingen en uitvindingen privé-eigendom mogen zijn, ook al hebben ze een groot maatschappelijk belang, is controversieel, zeker waar het de geneesmiddelensector betreft. Iedereen heeft immers baat bij goedkope medicamenten die overal beschikbaar zijn. Maar multinationals controleren de hele sector. Die beschermen hun belangen met patenten, ook als dat de betaalbaarheid en beschikbaarheid van medicamenten in het gedrang brengt. Maar liefst 97% van de patenten is in handen van de rijke landen.2
In principe is het TRIPs-akkoord flexibel: het staat lidstaten toe om maatregelen te nemen om het algemeen belang te vrijwaren, bijvoorbeeld als de volksgezondheid in gevaar komt door de patentwetgeving. Een van de belangrijkste bepalingen op dat vlak zijn de 'dwanglicenties' ('compulsory licenses' in WTO-taal). Regeringen kunnen de eigenaars van patenten verplichten een vergunning te geven aan een lokaal bedrijf om bepaalde geneesmiddelen te produceren, in ruil voor een bescheiden compensatie. In theorie kunnen derdewereldlanden zo de monopolies van de farmaceutische multinationals verbreken en hun eigen, goedkope generische geneesmiddelen aanmaken. Het aantal landen dat de capaciteit heeft dat te doen is echter zeer beperkt.3 TRIPs voorziet daarom ook in de mogelijkheid om een 'dwanglicentie' voor invoer van het geneesmiddel vanuit een ander land.
Sinds de oprichting van de WTO en de invoering van TRIPs in 1995 bleek het in de praktijk niet zo eenvoudig om goedkope medicamenten beschikbaar te maken. Dat had economische en politieke oorzaken:
* Zelfs met het systeem van de 'dwanglicenties' is het voor de meeste ontwikkelingslanden moeilijk om goedkoop generische geneesmiddelen te produceren voor de eigen markt. Hun productiecapaciteit is niet aangepast en de binnenlandse markt is dikwijls te klein. Zij zijn dan afhankelijk van invoer uit een ander land, waar het product niet gepatenteerd is of dat het noodzakelijke geneesmiddel produceert onder een 'dwanglicentie' voor de eigen markt en bereid is om een deel van de productie ook uit te voeren.
* Het belangrijkste probleem was echter de politieke druk en chantage die de multinationals en de rijke landen, en dan vooral de Verenigde Staten, uitoefenden op de landen van de derde wereld om TRIPs-bepalingen zoals de 'dwanglicenties' niet toe te passen.
Daarom wilden de arme landen duidelijkere afspraken maken tijdens de ministeriële vergadering van de WTO in Doha in 2001.

De kortstondige euforie van Doha

Door een samenloop van omstandigheden konden de derdewereldlanden een bescheiden succes boeken tijdens de vorige ministervergadering van de WTO in Doha, Qatar, in november 2001. De rijke landen zaten toen om twee redenen in een slechte onderhandelingspositie. Ten eerste was er de rechtszaak van 39 grote farmaceutische multinationals tegen Zuid-Afrika, omdat dat land de patentwetgeving had aangepast om de beschikbaarheid van anti-aids-medicatie te verbeteren. Deze zaak bracht de meedogenloosheid van de farma-maffia op een schokkende manier onder de aandacht van het brede publiek. Ten tweede waren de Verenigde Staten toen net in de ban van brieven die besmet waren met anthrax. Toen paniek uitbrak over de beschikbaarheid van ciprofloxacin, een geneesmiddel tegen anthrax, moesten de Verenigde Staten zelf dreigen met een 'dwanglicentie' om snel en goedkoop van farma-gigant Bayer een lading Cipro los te krijgen. Dat was allemaal wel volgens de regels van TRIPs, maar toch moeilijk te rijmen met een harde opstelling over anti-aids-medicatie aan de onderhandelingstafel.4
De "Verklaring van Doha over TRIPs en Volksgezondheid" zegt expliciet dat "het TRIPs-akkoord regeringen niet mag verhinderen maatregelen te nemen om de volksgezondheid te beschermen" en bevestigt het recht op 'dwanglicenties' en parallelle invoer.5 Dat velen deze verklaring, die eigenlijk vooral dingen zegt die vanzelfsprekend zouden moeten zijn, een doorbraak noemden voor de arme landen zegt veel over de machtsverhoudingen in de wereld. Blijkbaar mag men in tijden van globalisering al victorie kraaien als de arme landen op een internationale top voor één keer eens geen bijkomende onrechtvaardige maatregelen door de strot geramd krijgen.
De verklaring van Doha was onmiskenbaar een stap vooruit.6 Zo kregen de minst ontwikkelde landen tien jaar uitstel, tot 2016, om het TRIPs-akkoord volledig na te leven. En dan was er de fameuze paragraaf 6, wellicht inmiddels een van de felst betwiste paragrafen uit de wereldgeschiedenis.

Paragraaf 6: 2 zinnen, 55 woorden en 2 jaar onderhandelen

Met paragraaf 6 van de verklaring van Doha7 wilden de arme landen een aanzet geven voor een oplossing van een ogenschijnlijke ongerijmdheid in het TRIPs-akkoord. Dankzij het systeem van de 'dwanglicenties' kunnen arme landen zelf bepaalde medicamenten produceren, zelfs als er een patent op rust. Zoals gezegd hebben de meeste landen niet de capaciteit om nieuwe geneesmiddelen te produceren. Het alternatief is dan om een 'dwanglicentie' uit te vaardigen voor import uit een ander land dat een goedkope, generische versie van het geneesmiddel produceert. Probleem is echter dat TRIPs de uitvoer van geneesmiddelen beperkt. In theorie mag een land dus een goedkoop geneesmiddel invoeren, maar omdat andere landen het product niet mogen uitvoeren kan men van dit recht geen gebruik maken.8
Paragraaf 6 erkent deze patstelling en geeft de opdracht aan de TRIPs-Raad om een oplossing te vinden voor het einde van het jaar 2002. Tijdens de onderhandelingen over paragraaf 6 bleek echter wat de mooie woorden over volksgezondheid in Doha waard waren. In de twee jaar sinds de top van Doha zagen we een beschamend steekspel over de inhoud van deze paragraaf, waarbij de Verenigde Saten, de Europese Unie, Japan en Zwitserland alles op alles zetten om de verklaring van Doha op zijn kop te zetten en winstbejag voorrang te geven op volksgezondheid.
In samenspraak met hun farma-maffia kwamen de rijke landen met de meest stringente beperkingen op de proppen. Ze wilden dat de onderhandelingen over paragraaf 6 hoogstens een schijnoplossing zouden opleveren.9 De druk van de farmaceutische industrie was zo groot dat het secretariaat van de WTO op een bepaald moment aankondigde dat ze rechtstreeks met farma-gigant Pfizer onderhandelden, om zeker te zijn dat de VS-regering het akkoord zou goedkeuren!
Het debat over paragraaf 6 is soms zeer technisch maar men kan moeilijk om de ironie heen: de zelfverklaarde aanhangers van de vrijhandel weren zich als een duivel in een wijwatervat om andere landen het recht te ontzeggen vrij goedkope medicamenten aan te kopen op de wereldmarkt. Sommige commentatoren noemden het een klucht10, maar omdat het om geneesmiddelen en miljoenen mensenlevens gaat, kan men beter spreken van een tragedie.
Op 30 augustus, twee weken voor de top in Cancún, kwam het dan toch tot een akkoord in de TRIPS-Raad. In Cancún zullen de ministers voor de camera's hoogdravende verklaringen afleggen dat ze eindelijk een formule hebben gevonden om goedkope geneesmiddelen beschikbaar te maken voor de armen. In werkelijkheid introduceert het akkoord over paragraaf 6 een hele nieuwe bureaucratische procedure die zo ingewikkeld is dat de overeenkomst weinig hoop biedt voor arme patiënten, maar een opluchting betekent voor de Westerse farma-reuzen.11

Intussen, buiten de WTO

Terwijl alle aandacht was gericht op de heisa over paragraaf 6, bleven de Verenigde Staten buiten het kader van de WTO andere landen dwingen maatregelen in hun patentwetgeving op te nemen die zelfs nog verder gaan dan TRIPs. Dat gebeurt in het kader van multilaterale of bilaterale akkoorden over vrijhandel en intellectuele eigendomsrechten.12 De Verenigde Staten willen in het kader van de Vrijhandelszone van de Amerika's (FTAA) bijvoorbeeld het hele systeem van 'dwanglicenties' op de helling zetten in alle 34 lidstaten.13 So much for paragraaf 6 - en voor de vrijhandel...
Zelfs bedrog wordt niet geschuwd, onder het mom van ontwikkelingshulp nog wel. Zo heeft USAID, de officiële 'ontwikkelings'organisatie van de Amerikaanse overheid, in verschillende landen consultants die de lokale overheid helpen om hun wetgeving in overeenstemming te brengen met het TRIPs-akkoord. Lokale overheden die deze 'consultants' op hun woord geloven, zitten met wetten opgezadeld die de farmaceutische industrie nog meer bevoordelen dan wat volgens de internationale afspraken moet. Zelfs de World Intellectual Property Organization (WIPO), een organisatie van de Verenigde Naties die advies verleent over TRIPs aan de lidstaten, werd al betrapt op adviezen die tegen de geest van Doha ingaan.14

De perfecte misdaad bestaat niet

Het hele gedoe rond paragraaf 6 blijkt een rookgordijn en mediastunt te zijn om te verhullen dat de winstzucht van de farma-maffia het heeft gehaald op de volksgezondheid. Het lijkt wel de perfecte misdaad: terwijl de onderhandelaars van de Verenigde Staten en de Europese Unie het applaus in ontvangst nemen voor het 'compromis' dat ze bereikt hebben, hebben door hun toedoen miljoenen patiënten nog steeds geen toegang tot de geneesmiddelen die ze nodig hebben.
'Paragraaf 6' en 'de geest en de letter van de verklaring van Doha' mogen onze aandacht niet afleiden van essentie: met of zonder 'dwanglicenties' hebben patenten op medicamenten geen enkel nut, tenzij om de kassa van de farma-maffia te spijzen. De bescherming van de intellectuele eigendom door patenten maakt de rijken rijker en de armen armer.15 Het maakt geneesmiddelen duurder en onbereikbaar voor de armen die er het meest nood aan hebben.16 Het TRIPs-akkoord van de WTO legt de bescherming van patenten op in landen waar dat vroeger niet werd toegepast, wat de prijs van medicamenten met 12 tot 200 % de hoogte in jaagt.17 De minimumperiode van 20 jaar voor patenten vertraagt de beschikbaarheid van goedkopere, generische geneesmiddelen.18 Kortom, de bescherming van patenten gaat ten koste van de volksgezondheid.19
De enige manier om volksgezondheid voorrang te geven op de kapitalistische winstzucht is door de farma-giganten aan banden te leggen - net het omgekeerde dan hen patenten te verlenen die hun monopolieposities verder verstreken. In feite zou de farmaceutische industrie, als sector van maatschappelijk nut, onder staatscontrole moeten komen. Zo kan de ontwikkeling en productie van geneesmiddelen worden aangepast aan de echte noden van de bevolking. Derdewereldlanden kunnen, alleen of in een samenwerkingsverband, zelf een farmaceutische industrie ontwikkelen.Gesteund door een internationale solidariteitsbeweging kunnen ze eisen dat elke inmenging van de WTO in zaken die de gezondheid aanbelangen onmiddelijk wordt stopgezet. Die aanpak kan bewijzen dat de perfecte misdaad niet bestaat.
1 Christophe Callewaert. NGO's unaniem: "Geneesmiddelenakkoord WTO is slecht akkoord voor derde wereld." 1 september 2003: http://archive.indymedia.be/news/2003/09/72228.php.
2 Oxfam GB. Patent Injustice: How World Trade Rules Threaten the Health of Poor People. 2001: http://www.oxfam.org.uk/cutthecost/downloads/patent.pdf
3 Ontwikkelingslanden met de capaciteit om zelf nieuwe geneesmiddelen te ontwikkelen of na te bootsen zijn o.a. Brazilië, Argentinië, China en Mexico. Zie: Oxfam International. TRIPs and Public Health: The Next Battle. Oxfam Briefing Paper 15, March 2002
4 Zie bijvoorbeeld: Editorial. Patent protection versus public health. The Lancet 2001; 358: 1563
5 Declaration on the TRIPs Agreement and Public Health: http://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/min01_e/mindecl_trips_e.htm. Een uigebreide bespreking van deze verklaring kan gevonden worden in Fredderick M. Abbott. The Doha Declaration on the TRIPs Agreement and Public Health: Lighting A Dark Corner at the WTO. Journal of International Economic Law 2002: 469-505 http://www3.oup.co.uk/jielaw/hdb/Volume_05/Issue_02/pdf/050469.pdf?DID=5396728571572876
6 James Love. Overview of the Benefits of the Doha Agreement on TRIPS and Public Health: http://www.cptech.org/ip/wto/doha/overview.html
7 De tekst van paragraaf zes is als volgt: "6. We recognize that WTO members with insufficient or no manufacturing capacities in the pharmaceutical sector could face difficulties in making effective use of compulsory licensing under the TRIPS Agreement. We instruct the Council for TRIPS to find an expeditious solution to this problem and to report to the General Council before the end of 2002."
8 Een volledigere bespreking van de problemen met artikel 30 van TRIPs is te vinden in: James Love. Access to Medicines: Solving the Export Problem under TRIPs: http://lists.essential.org/pipermail/ip-health/2002-June/003119.html
9 Een goede analyse van de onderhandelingen over paragraaf 6 is te vinden in: James Love. WTO Reneges on Drug Patents - Prescription for Pain. Le Monde Diplomatique, March, 2003: http://lists.essential.org/pipermail/ip-health/2003-March/004508.html
10 James Love. 21 Reasons Paragraph Six Negotiations Are Becoming A Joke: http://www.cptech.org/ip/wto/p6/cptech02082003.html
11 Joint press release of MSF and Oxfam. Flawed WTO drugs deal will do little to secure future access to medicines in developing countries.: http://www.accessmed-msf.org/prod/publications.asp?scntid=192003947402&contenttype=PARA&
12 US Bulying on Drug patents: One Year after Doha. Oxfam Briefing Paper 33, 2002: http://www.oxfam.org/eng/pdfs/pp021112_bullying_patents.pdf
13 Médecins Sans Frontières. Access to affordable medicines under attack in the Americas. Campaign for Access to Essential Medicines , 28 augustus 2003: http://www.accessmed-msf.org/prod/publications.asp?scntid=28820031055516&contenttype=PARA&
14 14 Médecins Sans Frontières. Doha Derailed: A Progress Report on TRIPs and Access to Medicines, Campaign for Access to Essential Medicines, augustus 2003: http://www.accessmed-msf.org/documents/cancunbriefing.pdf
15 Editorial. Patentlty robbing the poor to serve the rich. The Lancet 2002; 360: 885.
16 Oxfam GB. Patent Injustice: How World Trade Rules Threaten the Health of Poor People. 2001: http://www.oxfam.org.uk/cutthecost/downloads/patent.pdf
17 The Panos Institute Patents, Pills and Public Health. 2002
18 Mohga Kamal and Michael Bailey. TRIPS:whose interests are being served? The Lancet 2002; 362: 260.
19 Commission on Intellectual Property Rights. Integrating Intellectual Property Rights and Development Policy. September 2002: http://www.iprcommission.org/index.html