arch/ive/ief (2000 - 2005)

Sinds 9 mei 1994 heeft Zuid Afrika een democratisch gekozen regering en eindigde na 342 jaar de onderdrukking van de zwarte bevolking door de blanke minderheid. Vandaag de dag kun je als toerist deelnemen aan townshiptours in diverse steden, en kennis maken met de leefomstandigheden van de mensen aldaar.

In een klein busje, gevuld met zes blanken plus gids (toerisme is vooralsnog een blanke bezigheid…), rijden we Khayelitsha in. Vanaf het centrum van Kaapstad is het een rit van ca. 20 minuten (via de snelweg). Onderweg passeren we de afritten naar andere townships, de zwarte woonghettos: Nyanga, Lyanga, Guguleto, Mitchells Plain. Khayelitsha, wat "ons nieuwe thuis" betekent, is het meest recent ontstane township van Kaapstad. Het apartheidsregime bepaalde waar niet blanke mensen mochten wonen, en schroomde niet hele wijken te ontdoen van bewoners met de verkeerde huidskleur. Het District Six is een voorbeeld van de aanpak die daarbij gehanteerd werd: in de jaren zestig werden de 60.000 bewoners van deze wijk gedwongen te verhuizen, hun stenen huizen werden daarna gesloopt om plaats te maken voor huisvesting voor blanken. De bewoners kregen twee weken de tijd om hun inboedel in te pakken en naar een hun toegewezen plek buiten de stad te vertrekken. Families en buren werden uit elkaar gehaald en naar verschillende townships verplaatst. Op de nieuwe plek moest men het maar zelf uitzoeken. Van een schadevergoeding of vervangende woonruimte was geen sprake, van een fatsoenlijke infrastructuur (elektriciteit, water etc) evenmin. Nagenoeg alle townships in Zuid Afrika zijn op een dergelijke manier ontstaan. Samen met de pasjeswetten die bepaalden in welke wijken van de stad niet blanken zich mochten bewegen, had het apartheidsregime de vorming van de townships volledig in handen.

Khayelitsha is meer dan een woonghetto, het is een stad op zich. Naar schatting leven hier 800.000 tot 1.000.000 mensen; officiële cijfers zijn niet bekend. De werkloosheid wordt rond de 70% geschat, maar statistiek doet er hier niet toe. Langs de straten en tussen de huizen, hutten en krotten wordt geleefd, gehandeld, gespeelt, gewassen, gepraat, gegeten, gewerkt, gerepareerd en uitgerust. Een bouwsel ter grote van een Nederlands bushokje doet dienst als kapsalon. Tweedehands meubilair staat in de zon te koop. Een handjevol gereedschap en een stapel gebruikte banden vormen een openlucht garage. Op een druk bezochte hoek wordt op verbouwde oude olievaten vlees gebraden: de plaatselijke vleesmarkt. Mijn Nederlandse neus vindt dat het hier stinkt, en naar de kwaliteit van het vlees wil ik al helemaal niet vragen. Kinderen spelen met wat een Europeaan afval noemt. De was hangt uiteraard buiten in de hitte, tussen alle bouwsels en de drukte. Als er groente of fruit te koop is, hangt deze daar ook. Er groeit geen boom of struik. Khayelitsha is op een onvruchtbare zandvlakte gebouwd.

Niet iedereen in Khayelitsha is straatarm en sinds het einde van de apartheid is al veel veranderd. Minibusjes rijden bij wijze van taxi druk heen en weer en vervangen het busvervoer dat binnen de townships niet bestaat. Er is een groot tankstation, één moderne brandweerkazerne, één metrostation met aansluiting naar Kaapstad. Er is overal electriciteit. In Khayelitsha staan vier klinieken. Er zijn scholen. Een groot centrum voor cultuur en toerisme is in de bouw.
Het dringendste probleem is de huisvesting. Khayelitsha telt een aantal buurten waar men in (stenen) huizen woont. Een groot deel van de mensen woont in zelfgebouwde hutten, met een wateraansluiting binnenshuis. Teveel mensen moeten het met piepkleine krotten doen die ze uit welvaartsresten aan elkaar getimmerd hebben. Voor hen is de infrastructuur verbeterd: de bewoners van drie á vier krotten delen inmiddels één wateraansluiting in de open lucht en een betonnen hokje, de wc met riolering. De regering bouwt kleine huizen en geeft die cadeau aan de nieuwe eigenaars. Je herkent ze gelijk: tientallen dicht bij elkaar staande huisjes in dezelfde kleuren en dezelfde stijl. Huisjes met twee of drie slaapkamers waar dan 10 of meer mensen in wonen. Humanitaire organisaties, zoals "Habitat for Humanitas" (Ex-president v/d VS, Jimmy Carter, doet hier zijn best) bouwen samen met vrijwilligers en de nieuwe eigenaars die zelf een financiële bijdrage moeten leveren, eveneens dergelijke huizen. Zelfs Projectontwikkelaars bouwen en verkopen huisjes. Maar tot op heden haalt de trek naar de stad alle huisvestingsprogramma's nog steeds in, en voor elk gebouwd huisje komen er snel een aantal krotten bij.
Naast de voorruitgang zijn de sporen van de onderdrukking tijdens de apartheid alom aanwezig: om de 500m staan 20m hoge palen waar voetbalveldverlichting op zit. Vanuit talrijke controletorens (van het type dat langs de Oost Duitse grens stond) werd continu cameratoezicht op het gebeuren in Khayelitsha gehouden. De mesten ervan zijn begrijpelijkerwijs gesloopt, een aantal is blijven staan als monument. De goed onderhouden en buiten verhouding brede straten in Khayelitsha dienden in eerste instantie een repressief doel: bij elk teken van zwart verzet kon de politie makkelijk invallen. Daaraan vooraf ging de elektriciteit in heel Khayelitsha uit en vervolgens de voetbalveldverlichting aan.

- Wordt vervolgd -