arch/ive/ief (2000 - 2005)

Even met de ambtenaar naar het bordeel

Normaal had de Nederlandse parlementaire commissie Bouwfraude vrijdag
haar eindrapport moeten publiceren. Door de vloed aan drek die uit de
lucht kwam vallen werd de streefdatum verschoven. Het bedrijf waar alles
om draait, is ook in België actief. Ook hier blinkt de Koop Groep niet
echt uit in ethisch zakendoen, meldt Douglas De Coninck.

Het was Niet Te Geloven. Dat zo'n affaires in Italië of België
voorkwamen, tot daaraan toe. Maar in het calvinistische Nederland? De
bom barstte op vrijdagavond 9 november 2001, met de tv-documentaire
‘Sjoemelen met miljoenen' in Zembla. Ad Bos, ex-directeur en
medeoprichter van Koop Tjuchem, een gigant in de Nederlandse bouwwereld,
klapte uit de biecht. Bos was er in 1998 met slaande deuren vertrokken.
Kort daarna, zei hij, had hij op een ochtend een plastic zak,
vastgeknoopt aan zijn voordeur, aangetroffen. Daarin staken drie
ordners. De schaduwboekhouding van Koop Tjuchem. Volgens een eerste
voorzichtige schatting was de Nederlandse schatkist daarmee bestolen
voor 1 miljard euro.
Bos was met de zak eerst naar justitie getrokken, waar speurders er
volgens NRC Handelsblad in 1999 "likkebaardend" in hadden zitten te
kijken. Bos had echter een beloning van 300.000 gulden (150.000 euro)
geëist. Hij vond dat die ervan af moest kunnen. Niet alleen omdat het
materiaal exponentieel veel meer kon opleveren aan terug te vorderen
sommen, maar ook omdat de verdwijning van de ordners, waar maar één
exemplaar van bestond, was opgemerkt en hij al een paar keer was
bedreigd met de dood. Justitie wou niet verder gaan dan 50.000 gulden,
plus een nieuwe identiteit voor Bos en zijn gezin. Niet genoeg vond hij.
Dus was hij naar de pers gestapt.
Jammer, zo getuigde directeur-generaal Kist van de Nederlandse
Mededingingsautoriteit in Zembla: "We zitten hier al jaren achteraan en
weten dat het om grote bedragen gaat. Ons probleem is dat we het
bewijsmateriaal niet rond kunnen krijgen."
Ministers in opspraak

Wanneer de overheid iets groots wil bouwen, schrijft ze een openbare
aanbesteding uit. Er wordt een lastenboek gepubliceerd. Op basis daarvan
kan elk bouwbedrijf met de juiste referenties een offerte indienen. Het
bedrijf met de goedkoopste offerte krijgt het contract. "Zo hoort het te
gaan", zegt journalist Jos van Dongen van Zembla. "Wat bleek nu uit deze
dossiers? Er was een clubje van bouwbedrijven dat de contracten volgens
beurtrol verdeelde en prijzen manipuleerde. Men won vooraf informatie
in: hoeveel wil de overheid maximaal besteden aan de bouw van die
autoweg? Tien miljoen gulden? Dan deden ze een rondvraag. Bedrijf a kon
de weg bouwen voor 7 miljoen gulden? Oké, dan diende a een offerte in
voor 10 miljoen. De bedrijven b, c, d en e dienden elk een offerte in
met bedragen die daar nét iets boven gingen. Bedrijf a kreeg het
contract, waarna het de opgestreken 3 miljoen verdeelde onder b, d, d en
e. Elk een half miljoen. Bij een volgende aanbesteding was het dan de
beurt aan b. Enzovoort. In de ordners werden duizenden van die deals
beschreven uit de periode 1992-1998. Het was duidelijk niet iets dat men
occasioneel deed maar systematisch. Je zag ook hoe men graag net iets
boven de officiële raming ging, net zo weinig opdat de bouwheer zou
zeggen: tja, doe toch maar."
Tot in 1992 gedoogde de Nederlandse regering ‘prijsafspraken'. Ze had
oren naar het argument van de bouwsector dat het opstellen van offertes
een kostelijke zaak kan zijn, en dat het beter was als Nederlandse
bedrijven elkaar niet dood concurreerden. Nadat de Europese Commissie
Nederland op de vingers had getikt voor manifeste schending van de
regels van vrije concurrentie, waarschuwde premier Lubbers in een brief
aan Brussel dat het systeem wel eens "ondergronds" zou kunnen gaan. En
zo geschiedde. Terwijl de aannemers hun deals tot dan toe registreerden
op computer schakelden ze in 1992 over op handschrift. Er veranderde nog
meer. Het hele systeem staat of valt met ambtenaren die de goedheid
hebben te verklappen wat een brug, tunnel of autoweg maximaal zal
kosten. Vanaf 1992 moesten ze leren zwijgen. Daar werd wat op gevonden.

‘Ach ja, ik ben wel eens met zo'n ambtenaar meegegaan naar een bordeel",
getuigde topman Fred Veerman van Koop Tjuchem vorige maand voor de
parlementaire commissie Bouwfraude. Hij stipte wel aan dat "die man daar
zelf om had gevraagd" en ook dat het ‘spijtoptant' Bos was die die
praktijk had ingevoerd. Niet waar, zei Bos: "Ik ben eruit gestapt omdat
ik het niet meer kon aanzien."
Er viel soms wat af te lachen in de commissie. Oersaai gewaande
ambtenaren bleken zich te hebben laten meetronen naar de club Yab Yum,
waar twee dames volgens een door Fred Veerman vereffende factuur (8.000
euro) voor "genietingen boven je bevattingsvermogen" hadden gezorgd.
Anderen werden gecorrumpeerd met dure auto's, vakantiehuizen of –
ouderwets – een stapel bankbiljetten. De drie ordners vermeldden
duizenden van die betalingen, met altijd de naam van Veerman ernaast.
"Maar daar kan ik me niets van herinneren", luidde zijn bondige repliek.
De raming dat tussen 1992 en 1998, alles bij elkaar, een miljard euro
weg is gefraudeerd kwam van Rob van Gijzel, woordvoerder van de
PvdA-fractie in het Nederlandse parlement. Hij was een van de weinigen
die er in 1999 al in geslaagd was Bos' vertrouwen te winnen en had nog
bemiddeld tussen hem en justitie. Van Gijzel kende het dossier door en
door en achtte het kort voor de Zembla-uitzending wenselijk om zijn
partijgenote, minister van Verkeer en Waterstaat Tineke Netelenbos, te
alarmeren. Tot zijn verbazing was zij al tot in de puntjes op de hoogte.
Ze stuurde hem wandelen met de mare dat het "allemaal niet waar" was en
ook de vraag of hij werkelijk niets beters te doen had. Later bleek dat
Netelenbos op 11 oktober, een maand voor Zembla, op haar kabinet in het
geheim vier uur lang de inhoud van de ordners had zitten te bespreken
met Henk Koop, de stichter-voorzitter van Koop Tjuchem.
Een van de in de ordners vermelde projecten was een tunnel onder de
luchthaven van Schiphol. Daarbij was de aangerekende prijs aan de
Nederlandse Spoorwegen (NS) extra opgedreven met valse facturen. Heel
Nederland kon op 9 november op tv zien dat er meer was gesjoemeld dan
eerst aangenomen. Toch zette Netelenbos enkele dagen later haar
handtekening onder een schikking met de aannemers, waardoor het nieuwe
bewijsmateriaal niet meer kon worden gebruikt in een rechtszaak.
Niet alleen Netelenbos, maar ook haar liberale voorgangster Annemarie
Jorritsma (minister van Verkeer- en Waterstaat van 1994 tot 1998) kon
het goed vinden met Koop. Hij had haar ooit tijdens een weekend
meegenomen in zijn privé-jet om in het Duitse Inzell
schaatskampioenschappen te bekijken. Hij was ook aanwezig op een feest
voor haar vijfentwintigste huwelijksverjaardag.
‘Wij zijn nu eenmaal macho's'

Het dossier-Bouwfraude zal niet dé reden zijn geweest waarom veel
Nederlanders eind 2001 vinden dat het misschien maar eens tijd wordt
voor een man als Pim Fortuyn. Het speelde wel een rol bij de electorale
afslachting van paars, zeggen analisten. Zeker als blijkt dat Netelenbos
er via de (dan nog) oppermachtige PvdA-voorman Ad Melkert voor heeft
gezorgd dat Van Gijzel zijn statuut als fractiewoordvoerder in de Tweede
Kamer wordt ontnomen. Vandaag is Van Gijzel helemaal van het nationale
politieke toneel verdwenen.
De commissie ging in februari 2002 aan de slag en hoorde normaal op 1
november klaar te zijn met haar eindrapport. "Dat halen we niet", zegt
Jan de Wit (SP). "We mikken nu op 12 december. De val van het kabinet
staat hier los van. Er zijn gewoon meer getuigen opgeroepen dan gepland."
En wat voor getuigen. De krant Trouw vond de houding van de aannemers in
de assemblee blijk geven van "bijna onbeschaamde opgewektheid". Eén
aannemer trachtte de politici iets duidelijk te maken: "U moet weten dat
er in onze sector nu eenmaal veel macho's rondlopen."
Koop-directeur Jaap Spaargaren, een van de architecten van de fraude,
had na de verdwijning van de eerste schaduwboekhouding 1998 een nieuwe
aangelegd, over alle deals tot in 2001. Kort na de uitzending van Zembla
had hij die vernietigd. Toen de commissie hem opriep, kwam er een
bericht van zijn secretaresse: zal niet lukken, de heer Spaargaren is
met vakantie. Toen de man er later toch toe kon worden overhaald om te
verschijnen, vertelde hij doodleuk dat hij inmiddels ook al zijn
agenda's van de voorbije jaren had verbrand. "Ik heb veel politieke
vrienden", legde hij uit. "En die wil ik niet belasten."
Henk Koop benaderde de commissieleden als waren het zijn
ondergeschikten. "Uw vraag is niet relevant!", beet hij voorzitster
Marijke Vos toe. Eerder had zij de vinger van Veerman al eens dreigend
in haar richting zien wijzen: "Als u zo doorgaat, staak ik dit verhoor!"

En dan was er de grote baas zelf, Henk Koop, die ostentatief zijn rug
keerde naar de persbanken en uitlegde dat men het systeem moest zien als
"een goede traditie" waar iedereen baat bij had: "Je wint als aannemer
zoveel door materiaalafstemming dat ik de stelling aandurf dat de
opdrachtgever eerder bevoordeeld dan benadeeld wordt."
De cijfers vertellen een ander verhaal. ‘Plus wijn', zo staat in de
schaduwboekhouding geschreven bij een in 1998 beklonken contract voor de
bouw van een viaduct voor de NS. De reële kostprijs was 1,5 miljoen
gulden, de NS betaalde meer dan 2 miljoen. De acht ‘concurrenten' kregen
van Koop 65.000 gulden. Plus wijn dus, om dat te vieren.
Wanneer Madonna er in Body of Evidence tijdens een politieverhoor op
wordt gewezen dat het gebruik van cocaïne strafbaar is in de staat
Oregon en men haar vraagt of ze ooit cocaïne gebruikte, antwoordt ze: "I
never used it in Oregon." Het valt niet uit te sluiten dat Henk Koop de
film zag. Door de commissie gevraagd of hij ooit ambtenaren smeergeld
toestopte, luidde de repliek: "Ja, maar niet in Nederland." En als het
ooit toch was gebeurde, dan zeker buiten zijn medeweten.
Het Distrigas-contract

In het najaar van 1999 haalt buizenfabrikant Carnoy in Wondelgem
dagelijks de kranten. Acht weken lang wordt daar gestaakt tegen het
onwettige ontslag van ABVV-vakbondsafgevaardigde Raf Verbeke. Later
volgen onwettige afdankingen, en een staking, die deze keer 150 dagen
zal duren. Het sociale conflict is in meer dan één opzicht bijzonder. De
directie zet helikopters in om kaderleden langs stakingspiketten te
loodsen. De patroonsfederatie Agoria kiest – nooit eerder vertoond –
niet de kant van de directie maar die van de stakers. Dat doen ook
sociale bemiddelaars en de Gentse arbeidsrechtbank, die in een voor de
Belgische rechtspraak uniek vonnis de verantwoordelijkheid voor de
staking volledig bij de directie van Carnoy legt. Die wordt bij voorraad
veroordeeld tot het betalen van zware schadevergoedingen aan de ontslagenen.
SP.A-kamerlid Magda De Meyer dient een wetsvoorstel in om een aantal
door de directie ontdekte leemtes in de Belgische sociale wetgeving
dicht te pleisteren. Ze wil vermijden dat er zich in de toekomst "nog
een Carnoy voordoet". Bij het bedrijf in Wondelgem kan dat niet meer
gebeuren, want dat is halfweg 2001 volledig ontmanteld. Hoe kon het dat
in het sinds 1908 in peis en vree opererende Carnoy in de zomer van 1999
de sociale hel losbarstte? Het antwoord ligt vervat in vier letters.
Koop. Op 2 juli 1999 wordt Carnoy, tot dan toe in handen van het Duitse
Mannesman, overgenomen door de nv Nacap. Dat is een volle dochter van de
Koop Groep. De nieuwe grote baas heet Henk Koop.
Halfweg september schreef Raf Verbeke een lange brief aan de voorzitster
van de Nederlandse commissie Bouwfraude. "Ik wou die mensen niet
vervelen met mijn relaas over de stakingen", zegt Verbeke, "maar ik vind
wel dat de onthullingen van de voorbije maanden een nieuw licht werpen
op de wijze waarop die Nederlanders hier, als olifanten in een
porseleinkast, de Belgische markt bestormden en zich niets wensten aan
te trekken van onze tradities van sociaal overleg. Het was Koop er niet
om te doen Carnoy over te nemen. De overname paste in een rush om hier
poot aan de grond te krijgen."

Waarom?
Raf Verbeke: "Het was de periode waarin Distrigas zich begon te
realiseren waartoe de liberalisering van de Europese energiemarkt zou
leiden. Distrigas besloot zijn monopoliepositie als gasverdeler in
België te vrijwaren door verwoed te investeren in pijplijnen. Zeebrugge
moest het knooppunt worden van een netwerk van pijplijnen naar
Noord-Frankrijk, Groot-Brittannië, Duitsland en Nederland. Er waren
megacontracten op til."

Dat heet vooruitziend zakendoen. Daar is toch niets mis mee?
"Het gaat om de manier waarop. Het werk dat wij als arbeiders bij Carnoy
uitvoerden, werd grotendeels overgeheveld naar kleine onderaannemers,
die ik verdenk van koppelbazerij. De overname van Carnoy werd
gefinancierd door compenseerbare verliezen (via een hiaat in de
Nederlandse fiscale wetgeving zou het Koop zijn gelukt om de historische
schuld van Carnoy gedurende vijf jaar af te trekken van belastbare
winsten in Nederland, DDC). Ik wou de commissie in Nederland uitleggen
dat dit bedrijf op meerdere fronten blijk geeft van een totaal gebrek
aan ethiek."

Hebt u redenen om te denken dat de praktijken die in Nederland aan het
licht zijn gekomen ook in België bestaan?
"Ik ben daar zeker van. Toen in Nederland de storm losbarstte, hoorde je
velen in de sector zeggen dat men al jaren ‘wist' dat dit bestond. Wel,
dat weet ik wat België betreft ook. De vroegere bonzen van Carnoy en van
Mercantile en Fabricom spraken eens per week af in hotel Serwir in
Sint-Niklaas. Daar overliepen ze de in de lucht hangende opdrachten
inzake metaalbouw in de streek en verdeelden die. Ik kan mij, na wat er
in Nederland aan het licht is gekomen, moeilijk voorstellen dat die
praktijk met de komst van Koop op de Belgische buizenmarkt zou zijn afgebouwd."
Dwars door België

Veel interesse had de commissie niet voor Verbekes brief. Er kwam een
antwoordje van voorzitster Vos, die liet weten dat de commissie het zo
al druk genoeg had, en toch geen bevoegdheid had in België. Vált er in
België wat te onderzoeken? Misschien.

Begin 1996 gaan de champagneglazen omhoog bij de nv Denys, net als
Carnoy gelegen langs de Industrieweg in Wondelgem. Het bedrijf heeft het
overgrote deel van een megacontract (3,8 miljoen frank) in de wacht
gesleept voor de aanleg van een gaspijplijn tussen Zeebrugge en de
Duitse grens voor Distrigas. Over hoe het is gegaan, valt bij de
betrokkenen weinig toelichting te bekomen, maar wanneer de bouwwerken
een jaar later van start gaan, is het contract overgeheveld naar het
speciaal voor deze gelegenheid op 28 februari 1997 opgerichte Nacap
België nv. Enkele weken eerder, 3 december 1996, heeft de zaakgelastigde
bij de nv Denys, directeur Maurice Troch, het bedrijf verlaten. Hij is
samen met Henk Koop aan het hoofd komen te staan van Nacap. Het bedrijf
heeft op dat ogenblik kantoren noch gronden, maar bouwt wel de over 300
kilometer dwars door België gaande pijplijn.
"U wilt toch niet suggereren dat ik dat contract in mijn aktetas stopte
en het meenam naar Nacap?", zegt Maurice Troch aan De Morgen. "Dat gaat
zomaar niet, hoor." Hoe het dan wél is gegaan, valt niet te vernemen.
"Laat het ons hierop houden dat dit een ambitieus project was, met een
erg krappe timing. We hebben die gaspijp in twee jaar gebouwd. Dat
vergde expertise en mankracht die in België niet aanwezig was. Trouwens,
als de nv Denys zich benadeeld zou hebben gevoeld, hoe komt het dan dat
de firma geen klacht indiende?"
Dat deed Denys inderdaad niet. De firma dingt wel sinds kort af en toe
samen met Nacap mee naar overheidsopdrachten in België. Dat was op 27
oktober 2000 het geval met een aanbesteding van de NMBS voor het
verplaatsen van pijpleidingen met het oog op de aanleg van een nieuw
spoor voor de hogesnelheidstrein ten noorden van Antwerpen. Met het
contract was een bedrag van 293.767.582 frank (7,28 miljoen euro)
gemoeid. De offerte van de ‘tijdelijke vennootschap Denys nv, Nacap nv,
Nacap Nederland bv', was de goedkoopste.
Raf Verbeke: "Ik heb het gevoel dat iets waar heel Nederland op zijn
achterste poten van gaat staan hier in België geen hond interesseert.
Overal waar onze gedelegeerden in 1997, zowel bij Carnoy, Denys of
Distrigas, vragen stelden over wat er nu precies is gebeurd met dat
miljardencontract kwam er enkel een driftige no comment. Het was een
taboeonderwerp. Ik zeg niet dat dat contract in een duister salon van
bedrijf is veranderd ten gevolge van een stiekeme afspraak onder
aannemers, maar het lijkt minstens een indicatie te zijn dat de toestand
in ons land weinig verschilt van die in Nederland."

Een miljard euro, dat zou zo ongeveer de schade moeten zijn die de
Nederlandse schatkist in zes jaar tijd leed door ‘prijsafspraken' in de
bouwsector. Het bedrijf waar in Nederland alles om draait, is ook in
België actief, en hóé