arch/ive/ief (2000 - 2005)

Het Vlaams Blok domineert.

De stad Antwerpen heeft de laatste dertig jaar een turbulent politiek bestaan gekend. Vanuit het niets kreeg extreem-rechts, in de gedaante van het Vlaams Blok, een derde van de stemmen achter haar naam. In '82 haalde die partij zo'n vijf procent van de stemmen, zes jaar later al bijna achttien procent en in de jaren negentig nog grotere suksessen, waarmee het ook de grootste partij in Antwerpen werd.
Het Vlaams Blok ontstond vooral onder impuls van de Antwerpenaar Karel Dillen, die na zijn vertrek bij de rechtse Volksunie in de jaren zeventig, begon te werken aan een hardleerse rechts-nationale partij. Waar aanvankelijk nationalisme als idee nog centraal stond, werd bij het gebrek aan electorale suksessen al snel overgeschakeld op meer populaire thema's als immigratie en veiligheid. Slogans als "Eigen volk eerst" en "Criminaliteit, harde aanpak." scoorden ook goed bij Antwerpenaars.
Antwerpen vormde van in het begin de thuisbasis van de partij. Naast Dillen kwamen er ook Gerolf Annemans, Alexandra Coolen en vooral Filip Dewinter op de voorgrond. Rechts- katholieken als Annemans sloten een alliantie met hardliners als Filip Dewinter, wat af en toe tot gekibbel leidde, maar voor het bewaren van de eenheid onder de mat geschoven werd. De positie van Dewinter was en is door zijn populariteit bij kiezers overigens onaanvechtbaar.

Nationalisme had al lang voet aan de grond gekregen in Antwerpen, bij rechts én links. Communisten schaarden zich bijvoorbeeld al eerder graag achter een Vlaamsgezinde ("flamingante") koers, zich afzettend tegen de franstalige bourgeoisie en de culturele achterstelling van Vlaanderen door o.a. het gebrek aan degelijk onderwijs in de eigen taal. Na de Tweede Wereldoorlog kreeg men dertig jaar lang Lode Craeybeckx als burgemeester, een sociaal-democratische flamingant. Samen met de christen-democraten domineerden de 'socialisten' toen het politiek landschap in Antwerpen.
Eén van de belangrijkste figuren was daarnaast de rechtse christen Leo Delwaide, die als waarnemend burgemeester tijdens de Tweede Wereldoorlog samenwerkte met de bezetter, daarom even in diskrediet geraakte, maar al snel weer en voor lange tijd schepen voor de haven kon worden. De familie Delwaide behoudt tot op de dag van vandaag een belangrijke greep op het havenbedrijf in Antwerpen en daarmee ook één van de belangrijkste economische sectoren. Daarnaast is Delwaides zoon een rechts-liberale politicus die met zijn partij het stadsbestuur dwingt een centrum-rechtse koers te varen. De liberale VLD is immers nodig om een meerderheid zonder het Vlaams Blok binnen de gemeenteraad te behouden.

Van de half miljoen Antwerpenaars die dit huidige beleid moeten ondergaan, zijn er genoeg mensen met een klein inkomen. Hun frustaties zijn na de economische crisis van de jaren zeventig en tachtig misschien getemperd, maar zeker niet geblust. Bij het gebrek aan een duidelijk rechtse partij die hun frustraties kan verwoorden, stemmen deze mensen vaak extreem-rechts. Niet in het minst omdat ultrarechts goed is ingeplant in Antwerpen. Na de Tweede Wereldoorlog vluchtten aardig wat zwarte gezinnen naar deze grootstad, met haar kansen voor anonimiteit, waardoor de repressie en haat tegen collaborateurs achter zich gelaten kon worden.
Al snel ontwikkelde zich een plaatselijke sterke Vlaamse beweging, met o.a. het populaire weekblad Het Pallieterke en de even rechtse jeugdorganisatie VNJ. Een flamingante beweging die ook een paramilitaire groep als de Vlaamse Militanten Orde herbergde. Tegen deze achtergrond en de gebruikelijke grootstedelijke problemen als immorele vomen van criminaliteit, kansarmoede, verkeersonveiligheid, leegstand en verkrotting, etc. moet het sukses van rechts begrepen worden.
Tijdens de vorige eeuw heeft Antwerpen bijna altijd sociaal-democratische burgemeesters gekend. Het falend beleid wordt dan ook in grote mate geïdentificeerd met de stempel van links erop. Daarnaast zijn Antwerpenaars vaak slecht of niet geïnformeerd. Het onderwijs komt o.a. te weinig tegemoet aan de noden van mensen uit de lagere sociale klasse, de massamedia in Vlaanderen zijn er nog beroerder aan toe en de verschillende zuilen, vooral de christen- en sociaal-democratische stromingen staan traditioneel sterk, verliezen hun gezag.
"In gesloten machtsblokken ("zuilen") werd de vroegere, overgeleverde wij-identiteit vervangen door een gekozen "wij", dat zich liet leiden door deze of gene wereldbeschouwing. Bijna een eeuw lang (tussen 1880 en 1960) wisten deze zuilen samenhang en perspectief te brengen in het leven van miljoenen Vlamingen.
De opkomst van de naoorlogse massaconsumptie zal dit modernistische sociale weefsel opnieuw aantasten. De klassensolidariteit neemt af, de arbeider verburgerlijkt. Hij wordt uitgenodigd om mee te genieten van de vruchten van zijn arbeid. Hij kan zich kledij en een auto aanschaffen waarmee hij nog nauwelijks te onderscheiden valt van de bediende of het kaderlid. Kollektieve omgangsvormen of vrije tijd bezigheden verdwijnen of veranderen van karakter. In plaats van de kaartpartijtjes, het collectieve kroegbezoek en de familie- en wijkfeesten komen de cocooning, het TV kijken en de bezoekjes aan de supermarkt of het etalagekijken. Socialistische volkshuizen en christen-democratische volksmachten sluiten hun deuren of evolueren tot gewone kroegen." (Roger Jacobs en Raf Grinfeld, 2001)

Van echte politiek was en is in Antwerpen intussen weinig sprake. Politiek verwijst immers naar het Griekse woord polis, naar het oude Athene en de voor die tijd opmerkelijke pogingen burgers te betrekken bij de politieke besluitvorming. Het is één van de grote fouten in Antwerpen dat hiertoe juist weinig of geen pogingen worden ondernomen. Er gaapt een diepe kloof tussen het gevoerde beleid en de noden van allochtone en autochtone inwoners van de stad Antwerpen, waardoor de belangen van beide groepen vaak ook tegengesteld aan elkaar lijken. Er is zelfs geen gemeentelijk migrantenstemrecht.

Welke tegenstrategie?

Intussen werd en wordt er door links Antwerpen krampachtig gereageerd op de verrechtsing. De gestadige electorale groei van het Blok werd met lede ogen aangekeken, waarbij men telkens hoopte dat het plafond bereikt werd. Schrik domineerde het politieke landschap en de stemmen die opgingen voor een krachtdadige linkse oppositie waren marginaal. Bovendien werd "radicaal links" gedomineerd door een autoritair en, een tegenwoordig nog weinig gezien, dogmatisch communisme, waarbij Trotski, Mao en Stalin belangrijke inspiratiebronnen bleven.
De groene partij Agalev was electoraal suksesvoller, maar smoorde al gauw de kritische stemmen binnen het eigen kamp en evolueerde naar een partij die ergens het midden lijkt te houden tussen de Nederlandse partijen Groen Links en D66, zeker wanneer het gaat over de keuze om in Antwerpen mee te besturen.
Vanuit radicale kringen ontstond het Anti-fascistisch Front (AFF), dat o.a. door het gebrek aan duidelijke verwezenlijkingen vandaag van de kaart lijkt geveegd. Vanuit progressief-christelijke kringen ontstond niet alleen Agalev, maar ook een aantal vormingsinstellingen en sociale bewegingen. Het gematigd karakter ervan, mede gestimuleerd door de angst subsidies kwijt te spelen, houdt hen echter klein. Wel krijgt Antwerpen een bloeiend artistiek-cultureel leven. Kunst houdt echter de mensen met een klein inkomen weinig bezig, tenzij alternatieve jongeren, die gestalte geven aan een langzaam groeiende tegencultuur.
Waar die vroeger getrokken werd door een literaire voorhoede, komt ze vandaag steeds meer onder de invloed te staan van een muzikale traditie. Alternatieve rock wordt ook in Antwerpen populair. Er zijn dwarsverbindingen met de anarchistische beweging, die nauwelijks een traditie heeft in Antwerpen, maar de laatste acht jaar opnieuw voet aan de grond krijgt. O.a. door het falen van de linkse partijpolitiek.

Contacten tussen kunstenaars en anarchisten zijn er altijd geweest. Dat kwam vroeger vooral tot uiting in het expressionisme van enkele schrijvers, waar Paul Van Ostaaijen de bekendste van is. De jaren zestig kenden vooral een contestatie op artistiek vlak in Antwerpen. Met de beeldende kunstenaars Panamarenko en Hugo Heyrman, ook met de muzikanten Ferre Grignard en Wannes Vandevelde,.. maar ook in literaire kringen met Gust Gils.
De jaren zestig bracht ook het fenomeen Provo naar Antwerpen. Voortrekker van het Antwerpse provo was Koen Calliauw, die regelmatig contacten onderhield met de Nederlandse provo's. Ook Roel Van Duijn kwam weleens naar Antwerpen. Calliauw liet zich inspireren door de protestsongs van Boudewijn De Groot en Bob Dylan, las veel over sociale geschiedenis, en werd geboeid door Sartre. Er ontstond ook een lokaal tijdschrift : Anar. In andere steden maakten literaire provo's als Herman J. Claeys en Guido Van Meir het mooie weer. Er kwam een kleine literaire Vlaamse golf van contestatie. Met ook figuren als Julien Weverbergh en Jan Emiel Daele.

In de jaren zeventig bleef er van dit anarchisme niet veel meer over. Calliauw stapte over naar de Kommunistische Partij, en de rest leek in rook op te gaan. Met de opvolger van Provo, Kabouter, werd er nog aan gemeenteraadsverkiezingen meegedaan. Er werd net geen zetel behaald. En de ontgoocheling deed mee Kabouter stranden. Volgens Calliauw trad er bij de leden een verdere verburgerlijking op.
De provo Jef Sprankenis begon begin jaren zeventig een linkse boekhandel : "De Groene Waterman", die later door Epo wordt overgenomen. Naar het schijnt ontstond er bij havenarbeiders een anarcho-syndicalistische stroming.

Met de oorlog in Vietnam was er een belangrijke vredesbeweging ontstaan, waar anarchisten met organisaties als Onkruit en totaalweigeraars hun zeg over wilden hebben. Wat begin jaren tachtig uitmondde in een eerste hoogtepunt. Met de acties o.a. tegen kernwapens in België. Uit het antimilitaristische Onkruit ontstond in Antwerpen het blad Het Volksgebit, dat anarchiserend werkte, en het libertair collectief Picket. Het werd opgericht door een aantal jongeren, en was een beetje verweven met de plaatselijke homoscene.
Ook Koen Calliauw sloot zich, als enige ancien, hier bij aan. Er werd een boekhandeltje annex bibliotheek annex kaffeetje opgericht, dat het een aantal jaren uithield dankzij de baanloosheid van enkele Picket-leden. Maar allerlei amoureuze en andere conflicten deden de boel ophouden. Antwerpen ging de jaren negentig in zonder een anarchistische groep. Door de opkomst van het Vlaams Blok begonnen libertairen zich te organiseren in het Anti Fascistisch Front en andere anti-racistische organisaties. Ik vernoem hier ook het blad Radikaal, dat door Stefaan Demarest getrokken werd.

In '93 werd ik zelf actief in anarchistische kringen hier. De libertaire studiegroep, uitgever van het tijdschrift Perspectief, nam het initiatief om een aantal actieve anarchisten uit de jaren tachtig en twee nieuwelingen, waaronder ik, samen te brengen. Daaruit ontstond het Anarchistisch Kollektief Antwerpen, dat geen lang leven beschoren was. Uit de as hiervan ontstonden echter weer andere libertair geïnspireerde initiatieven. Enkelen werden actief binnen het tijdschrift De Nar, de kraakbeweging kreeg een serieuze injectiestoot, er vonden veel radicale fietsacties plaats. Er vinden tot vandaag debatten, voordrachten, tentoonstellingen plaats waarin anarchisme belicht wordt. Er is een nieuw distrocollectief ontstaan, enzovoort.
En tegenwoordig bundelen zo'n twintigtal anarchisten zich binnen een Antwerps forum voor libertairen, Raaf. Ondanks de negatieve beeldvorming in de massamedia slaagt het Antwerps anarchisme zich te ontdoen van voortgaande criminalisering, die op gang gekomen is in de nasleep van de ALF-zaak, brandstichtingen bij fastfood-restaurants. Wanneer duidelijk werd dat deze strategie ook interesse opwekte bij een aantal, vooral jonge, anarchisten, kon snel worden ingegrepen om aan te duiden dat dit een doodlopende strategie is. Toch heeft deze zaak een stempel gedrukt op het Antwerps anarchisme, en wordt er een zware vervolging verwacht van een aantal mensen die met deze zaak in verband worden gebracht.

Maar laat ons ook de goede momenten niet vergeten:

In mei 2000, met de gemeenteraadsverkiezingen in zicht, vond men het in Antwerpen aangewezen om een grote anti-fascistische manifestatie te houden.
Vele duizenden mensen betoogden in de stad Antwerpen tegen de verrechtsing, waarna een groot feest met optredens van muzikanten plaatsvond. Talloze plaatselijke sociale bewegingen, organisaties en mensen van verschillende politieke signatuur ondersteunden het initiatief. Libertairen grepen het geheel aan voor een eigen inbreng door mee te performen met leuke muziek en tijdens de betoging pamfletten uit te delen. Er werd met een flyer gemobiliseerd voor een radicale fietsactie van "Spaak en Tandrad" en een ander pamflet legde de oorzaken bloot van het extreem-rechtse suksesverhaal, waarbij een aantal remedies uit de doeken werden gedaan. Dit stond erin:

Extreem-rechts?
Onze dromen zijn hun nachtmerries!

Hoe kon Rechts aan invloed winnen?

# Links werd een karikatuur van zichzelf. Vernieuwing gebeurde op 'rechtse' wijze, anderen hielden verstard vast aan tradities.
# De samenleving economiseerde. Wij kregen zinloze jobs, baanloosheid en uitsluiting. We moesten gehoorzamen aan het arbeidsbestel of meedogenloos concurreren.
# De cultuur en de emoties vervlakten. De amusementsindustrie won. VRT werd bijna synoniem voor VTM. We keken naar soaps en spelletjes op TV.
# De toekomst werd onzeker. Mensen kregen angst en voelden zich machteloos. Er was verlies aan controle, repressie of apathie als antwoord.
# Er werd ons zogenaamd verteld hoe de menselijke natuur ineenzat en hoe de samenleving georganiseerd moest worden. En velen geloofden wat beweerd werd.
# Het Vlaams Blok manipuleerde en was een wolf in schapevacht.

Er moet verandering komen!

* Wij, anti-autoritairen, hebben geen boodschap aan de partijen hier. Want we willen het eigen leven zelf in handen hebben.
* We willen basisdemocratie en collectieve vrijheid. Geen hiërarchie of grootschalige vormen van economie.
* We willen ruimte voor persoonlijke ontwikkeling, gelijkheid op sociaal en economisch vlak.
* Er is nood aan directe actie. Kraken of fietsacties met Spaak en Tandrad. Vakbondsstrijd en deelname in anarchistische actiebladen als De Nar. Of andere alternatieve media die bereid zijn zichzelf te vernieuwen als daar nood aan is.
* Laat ons de scheiding van sociale theorie en praktijk aan de academische wereld overlaten. Doe met ons mee!

De pamflettenverdelers bereikten duizenden mensen. Anderen hadden zwarte vlaggen meegebracht of brachten fanfaremuziek tijdens het betogen.
En daar hield het niet bij op. Sinds jaar en dag proberen anti-autoritairen de grote steden leefbaar te houden door kraak- of fietsacties, door cultuur voor jong en oud aan te bieden in de kraakpanden, de alternatieve media en elders, ...