arch/ive/ief (2000 - 2005)

Diensten zijn vóór industrie en landbouw de belangrijkste economische sector. In de industrielanden komt rond 70 percent van nationaal produkt en werkgelegenheid voor rekening van de dienstensector. Hoge groeicijfers, snelle technische ontwikkelingen en zijn grote verscheidenheid maken deze sector een aantrekkelijke en makkelijke prooi voor liberaliseerders. Aan het einde van de Uruguay Ronde in 1994 werd het GATS (General Agreement on Trade in Services) bijna onopgemerkt door de onderhandelingen heengesluisd en kwam het onder toezicht van de WTO. Het scenario voor liberalisering stond daarmee vast. In 1997 werd met overeenkomsten over de liberalisering van telecommunicatie en financiële diensten (banken, verzekeringen) een stap vooruit gezet. In februari is een nieuwe onderhandelingsronde begonnen met als inzet de rest van de dienstensector.

Turbo-liberalisering

Vergeleken met het GATT is met het GATS voor een heel andere insteek gekozen. In het GATT wordt voornamelijk de bestaande situatie vastgelegd en tracht men tijdens elke vervolgronde een verdere stap in de richting van vrijhandel te zetten. Bij het GATS kiest men echter de omstandigheden voor ideale vrijhandel als referentiepunt en vermeldt dan in hoeverre welke diensten in welk land daarvan nog mogen afwijken. Vervolgens is er een mechanisme ingebouwd waarbij deze uitzonderingen in rap tempo zullen verdwijnen. In vergelijking met de moeizame vooruitgang 'onder' GATT gaat de liberalisering van diensten dus als vanzelf verder.

Veelomvattend

De definitie van diensten is heel ruim en strekt van zakelijke diensten voor het bedrijfsleven via nutsvoorzieningen en communicatiediensten tot onderwijs en gezondheidszorg. Soorten diensten dus, die essentieel zijn voor iedere burger. Naast algemene bepalingen kent het akkoord specifieke bepalingen. Hiermee kunnen de belangrijkste liberaliseringsmaatregelen, namelijk vrije markttoegang en gelijke behandeling van binnen- en buitenlandse leveranciers, op maat worden toegepast. Daartoe zijn de diensten ingevoerd op een lijst en onderverdeeld naar soort dienst en wijze waarop de dienst geleverd kan worden. Een lidstaat die een dienstensoort aanwijst voor liberalisering mag tegelijkertijd beperkingen daarvoor vastleggen. Deze constructie maakt het voor de lidstaten aantrekkelijk en schijnbaar ongevaarlijk een eerste stap te zetten. Maar eenmaal deelgenomen blijkt het om een fuikconstructie te gaan. Een progressief liberaliseringsproces dat niet meer terug te draaien is.

Diensten zonder grenzen

Het verschil tussen tastbare goederen en immateriële diensten leidt bovendien in twee opzichten tot een beduidend ruimere strekking van GATS. Ten eerste is het bij diensten niet mogelijk om zoals bij goederen de toegang tot een markt te beperken door invoerheffingen of -quota. TV-sterren leveren bijvoorbeeld digitaal vermaak over elke grens heen. Zonder heffing kun je zelf een arts bezoeken in het buitenland of komt een IT-specialist uit een ander land hier zijn diensten verlenen. Invoerheffingen worden door het GATS niet toegelaten, maar wèl een obstakel voor volledige liberalisering van de dienstensector vormen de grenzen die de vrije beweging van mensen beperken. Met de discussie rond greencards (ruimere verblijfs- en werkvergunningen) zijn de EU-lidstaten nu begonnen de muren van het fort net zó doorlatend te maken dat de gewenste liberalisering zonder schade door kan gaan.

Overheid aan banden gelegd

Ten tweede is door het immateriële karakter van diensten het mikpunt van de liberalisering verschoven van het produkt zelf naar de omstandigheden voor het leveren ervan. Dit vindt zijn weerslag in Artikel VI van de algemene bepalingen van GATS. Alle maatregelen, van welk bestuurlijk niveau dan ook, die van invloed zijn op de handel in diensten moeten namelijk 'redelijk' en 'onpartijdig' zijn ten aanzien van elke andere dienstenleverancier ongeacht het land van herkomst. Bij maatregelen met betrekking tot kwalificatie-eisen, technische normen, licenties of vergunningen moet de overheid zelf aantonen dat zij daardoor de handel in diensten niet overbodig beperkt. Met een beroep op Artikel XXIII.3 kan van de overheid zelfs schadevergoeding worden geëist als men als gevolg van een maatregel winstderving verwacht. Deze constructie is ook bekend uit het MAI. Een beleid dat openbare belangen hoger waardeert dan de individuele belangen van dienstverleners is zo onmogelijk.

De nieuwe ronde

Een van de doelen van de GATS-onderhandelingen is om de algemene bepalingen uit te breiden en te versterken. De beperkingen voor de nationale wet- en regelgeving worden aangescherpt: overheidssubsidies - want handels'verstorend' - worden verboden en overheidsaanbestedingen moeten transparanter worden. Het tweede onderhandelingsdoel is om de lijst van geliberaliseerde diensten voor elk land verder aan te vullen en het aantal uitzonderingen terug te dringen. Na telecommunicatie en financiële diensten moeten nu ook alle andere openbare voorzieningen op de lijsten vermeld worden. Tegelijkertijd wordt getracht de definities voor dienstensoorten zodanig aan te passen, dat winstgevende diensten verschuiven naar vakjes waarvoor minder beperkingen mogelijk zijn. En nieuwe diensten, zoals e-commerce, moeten zodanig omschreven worden, dat zij in een bestaand vakje passen. Dit voorkomt de noodzaak tot het maken van nieuwe afspraken over de liberalisering ervan.

Dienstenminister Lamy

De lijst die nu voor de EU geldt is al indrukwekkend lang. En inmiddels is er de liberalisering van de dienstensector in nauw overleg met het bedrijfsleven op vele terreinen nog verder gevorderd, b.v. in de energiesector. Dat komt doordat de Europese Commissie een voorstander van het GATS is en vooruit wil lopen op toekomstige afspraken over liberalisering op internationaal vlak. De in dit verband opgezette bedrijfsfusies versterken de rol die Europese bedrijven straks op mondiale schaal kunnen spelen. In een toespraak in Berlijn (21 september 1999) beweerde secretaris-generaal van de WTO, Mike Moore, dat de handel in diensten zo sterk groeit omdat er geen dienstenministers zijn. Tot nu toe zijn inderdaad bijna alle ministeries bij diensten betrokken. Dat zal binnenkort in de EU veranderen. Er ligt namelijk een voorstel om de bevoegdheden van Commissaris Pascal Lamy sterk uit te breiden. Als dit begin december in Nice wordt aanvaard zal hij met zijn Commissie 133 de enige zijn die namens de EU in de GATS- onderhandelingen het woord voert. De ministers uit de lidstaten mogen dan niet meer aan de onderhandelingstafel aanschuiven en de nationale parlementen verliezen volledig grip op de afspraken die daar dan worden gemaakt. (zie WTO.ZIP nr. 4: Machtsgreep van Lamy?).

Bronnen:
* 'Liberalisering van de dienstensector' - Eric Wesselius (Solidariteit nr 97, juli 2000. Kopie aanvragen kan via http://www.solidariteit.nl)
* 'GATS: How the WTO's new "services" negotiations threaten democracy' - Scott Sinclair (Canadian Centre for Policy Alternatives, CCPA. Samenvatting, meer informatie en bestelling via http://www.policyalternatives.ca/index.html)
* WTO's webpagina over handel in diensten. Met een toespraak van secretaris generaal Mike Moore, uitleg over de onderhandelingen, verdragstekst en - aangekondigd - de lijsten met de nieuwe verplichtingen die de lidstaten willen ingaan. Zie http://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/serv_e.htm
* 'WTO Council for Trade in Services Sets the Stage for Future Negotiations' - ICTSD (Bridges Weekly Trade News Digest, vol. 4 - nr. 38 van 10 oktober 2000. Een recent overzicht van de stand van zaken van de onderhandelingen. Zie http://www.ictsd.org/html/newsdigest.htm)
* 'Stop the GATS en WTO: What in the World It Means' - Council of Canadians. (Campagnemateriaal: http://www.canadians.org -> campaigns -> Trade and Investment Issues -> Publications -> Fact Sheets and Brochures)
* 'AGCS: Alerte Générale à la Capture des Services publics' - Coordination pour le Contrôle de l'OMC (Brochure te bestellen bij CCC-OMC, 44 rue Montcalm, 75018 Paris, tel. 01 46 04 46 30, e-mail droits- devant@globenet.org, website http://www.cccomc.org)
* 'Libéraliser, sans avoir l'air d'y toucher' - Susan George en Ellen Gould (Le Monde Diplomatique, juli 2000, zie http://www.monde-diplomatique.fr/2000/07/GEORGE/10000.html)
* WTO.ZIP nr 4

Dit artikel verscheen eerder in WTO-zip nr. 5 (26 nov 2000).
WTO-zip is een Nederlandstalige nieuwsbrief van de Werkgroep Globalisering Delft/Den Haag over ontwikkelingen rondom Wereld Handels Organisatie WTO. Verschijnt een- of tweemaandelijks electronisch en gratis, voor abonnement en reakties mail naar: onyva@xs4all.nl