Na de val: de Argentijnse krisis en haar mogelijke weerslag.

Het onvermijdelijke heeft zich voorgedaan. De strategie van de regering van president de la Rua bestond erin de gestrande ekonomie te doen herleven door opnieuw kredieten van het IMF en buitenlands kapitaal aan te trekken. Om het IMF en Wall Street te sussen heeft hij ervoor gekozen een politiek voort te zetten die steunde op drie principes, die niet de minste zin meer hadden: tot elke prijs de overgewaardeerde wisselkoers van de peso verdedigen, alle interesten betalen van een enorme en verpletterende schuld in dollars en de begroting in evenwicht brengen, ondanks de snel toenemende werkloosheid en de dalende produktie.

De waanzinnige inspanningen van de meester van de ekonomische politiek van president de la Rua, Domingo Cavallo, om deze drie principes toe te passen, mislukten erbarmelijk op alle fronten: stopzetting van de terugbetaling van de schuld, vlucht van de peso, die snel in waarde verminderde op de wisselmarkten, toename van het begrotingstekort, de brutale afwijzing door het IMF van een vraag om bijkomende kredieten en door Wall Street van een verzoek tot herschikking van de buitenlandse schuld tegen realistische voorwaarden en tot financiering van een nieuwe schuld. Een gewelddadige volksopstand heeft Cavallo en president de la Rua uit hun ambt verdreven; een vernielde ekonomie en een politieke krisis bleven over.

Onvermijdelijk? Niet alleen universitaire kritici, onder wie de auteur van dit artikel, hadden het faillissement zien aankomen, maar ook, wat belangrijker is, vanaf 1998 de houders van schuldbekentenissen, die omwille van de grote schuld van Argentinië en de overevaluatie van de peso hun leningen aan Argentinië begonnen te verminderen en hun risikopremies verhoogden. Het is wel moeilijker de gevolgen van dit faillissement te voorspellen. Maar laten we, alvorens voorspellingen te maken, overlopen wat ertoe geleid heeft dat het geliefde kind van het IMF en van Wall Street, dat Argentinië geweest is gedurende het grootste deel van de jaren negentig, vandaag een paria is; dat kan ertoe bijdragen alternatieve oplossingen te vinden.

De weg van de Argentijnse ramp.

Argentinië was een geliefd kind, omdat het geestdriftiger dan om 't even welk ander ontwikkelingsland zijn financiële markten geopend heeft en zijn genationaliseerde bedrijven geprivatiseerd. Deze strukturele hervormingen werden ondersteund door de monetaire hervormingen van 1991, die ingeluid werden met de konvertibiliteitswet, die de wisselkoers vastlegde door de peso aan de dollar te koppelen. Om het vertrouwen van Wall Street nog meer te winnen, kondigde de Argentijnse regering in 1991 ook een wijziging aan van zijn buitenlandse politiek, die overging van niet gebonden naar totale steun aan de Verenigde Staten. Daarom werd Argentinië A+ geklasseerd door Wall Street en het IMF. De rechtstreekse investeringen van Europa en de Verenigde Staten namen enorm toe door de privatiseringen, wat aanvankelijk de lusteloze ekonomie deed heropbloeien. Hoewel het binnenkomen van kapitaal in het midden van de jaren negentig verminderde, toen het beschikbaar aantal privatiseerbare bedrijven kleiner werd, bleef het portefeuillekapitaal toenemen, waarmee vooral Argentijnse schatkistbiljetten gekocht werden. Tevreden over deze strategie stond het IMF dadelijk noodkredieten toe als reaktie op de onstandvastigheid van het portefeuillekapitaal. Deze defensieve taktiek heeft gewerkt tijdens de krisis van 1995-1996, maar na de Braziliaanse krisis van 1998 slaagden herhaalde kreditinjekties er niet in de aanvoer van privé-kapitaal en de ekonomie zelf nieuw leven in te blazen. De strategie had het dieptepunt bereikt van de impasse.

De kroon op het werk van de strategie, de konvertibiliteitswet en de opheffing van de kontrole op de kapitalen, is van een magneet die buitenlands kapitaal aantrekt, veranderd in een molensteen die de ekonomie verplettert en het buitenlands kapitaal verjaagt. Naarmate de waarde van de dollar steeg in verhouding tot de deviezen van de belangrijkste handelspartners van Argentinië - Europa en de Latijns-Amerikaanse buurlanden en dan vooral Brazilië - raakte de peso sterk overgeëvalueerd. De industriële uitvoer, die het reeds moeilijk had, verzwakte en de invoer van alledaagse konsumptiegoederen, die goedkoper werden, deed de binnenlandse produktie ervan dalen. Het gevolg was het stagneren van de industriële produktie, terwijl het werkloosheidspercentage een waarde bereikte met twee cijfers.

Met bijkomende schulden in dollar, ondanks de hogere risikopremies, om de groei van het handelsdeficit en van de schuld te dekken, slaagde men er gedurende enige tijd in om de ekonomie drijvend te houden. Maar met een overgeëvalueerde wisselkoers, die de uitvoer verlamde, begaf Argentinië zich onvermijdelijk in een schuldenval: de schuld van ieder jaar werd bij die van het volgende jaar gevoegd en de opeenvolging van verhogingen van de schuld werd onhoudbaar. De obligatiemarkten versnelden de ontknoping door de risikopremies voor Argentijnse schatkistbiljetten te verhogen tot een zo hoog niveau dat er een einde kwam aan de Argentijnse beleggingen. Noch een reddingsplan van het IMF in 1999, noch een belangrijker plan in december 2000, konden de internationale obligatiemarkten openen voor beleggingen in Argentinië tegen leefbare voorwaarden.

Voor Argentinië was het dilemma dat, hoewel de devaluatie en de vermindering van de buitenlandse schuld essentieel waren om de ekonomie weer op gang te krijgen, de opheffing van de kontrole op het kapitaalverkeer een belangrijke akkumulatie van privé-schulden in dollar had aangemoedigd, waarvan de interesten door een devaluatie gevoelig verhoogd zouden worden. Zonder kontrole van het kapitaalverkeer en de financiële steun van een grote mogendheid door bemiddeling van het IMF of van andere instellingen om de schokken tijdens de overgangsperiode te beperken, zou een devaluatie ekonomisch en politiek moeilijk te verwezenlijken zijn. Maar deze hulp werd door Washington geweigerd en bijgevolg ook door het IMF. De la Rua had de politieke kans het beleid te veranderen. Carlos Menem, zijn voorganger, had in 1999 zijn ambt neergelegd, nadat hij ervan beschuldigd was dat hij op grote schaal korruptie gepleegd had en dat hij de recessie en de krisis van de schuld veroorzaakt had door het in omloop brengen van een te groot aantal schatkistbiljetten om het begrotingstekort te dekken. De centrum-linkse koalitie, die De la Rua leidde, voerde kampagne met een programma tegen korruptie en voor ekonomische gezondmaking en won de verkiezingen. Had hij de ontstane dinamiek kunnen gebruiken om de konvertibiliteitswet op te heffen door hard te onderhandelen met Washington en het IMF en had het hem kunnen lukken tijdelijke hulp te krijgen tijdens het verlaten van de politiek van de drie principes, die in het begin van dit artikel werden aangehaald? Het is alleszins een feit dat hij na enkele aarzelingen in het begin verkozen heeft de drie principes te behouden tot het einde, een einde dat hij bereikt heeft.

Wat kan er nu gebeuren?

De volksopstand heeft de gegevens van de ekonomische politiek volledig veranderd. Er zullen zeker drie politieke wijzigingen komen: stopzetting van de betaling van de schuld in dollar, stopzetting van de budgetaire gestrengheid en daling van de wisselkoers. Terzelfdertijd maakt de officiële dollarisering, die de Argentijnse ekonomisten en politici voorstonden als alternatief voor de devaluatie, geen enkele kans. De peronisten, die nu het Kongres domineren en de interim-president Adolfo Rodriguez Saa, die een peronist is, hebben een onmiddellijk moratorium beloofd over de schuld in dollar tijdens onderhandelingen over een herziening van de schuld met een blijvende vermindering ervan met minstens dertig percent.

Een volledig moratorium over de federale en provinciale schulden van 155 miljard dollar zou ongeveer 28 miljard dollar vrijmaken om in de loop van het jaar 2002 dringende betrekkingen te financieren, evenals sociale programma's. Maar dit volledig moratorium is onwaarschijnlijk, daar schuldvorderingen voor minstens 64 miljard dollar in handen zijn van plaatselijke banken en van privé-pensioenfondsen die opgericht werden om het nationaal pensioenstelsel te vervangen. Een van de laatste beslissingen van Cavallo bestond erin deze instellingen te verplichten hun portefeuille met federale obligaties te vervangen door biljetten met een kleinere interest, wat hun autofinancieringsmarge verminderde. De betalingen aan deze houders van schuldvorderingen, houdt het risiko in van het faillissement van velen onder hen, van het vergroten van de binnenlandse financiële krisis en van het uitbreken van een nieuwe volksopstand. De nieuwe regering zal ongetwijfeld alles doen om dit risiko te vermijden. Minstens in het begin zal het moratorium slechts een deel omvatten van de 28 miljard dollar, die in 2002 moeten terugbetaald worden, om de uitgaven te financieren voor de voorgestelde noodprogramma's.

De verwarde verklaringen van Rodriguez Saa over een devaluatie vergroten de kans dat ze op een wanordelijk wijze zal plaatsvinden. Hij verzette zich tegen de opheffing van de konvertibiliteitswet, omdat een devaluatie van de peso de reële lonen zou doen dalen; daarom stelde hij voor een nieuwe munt in omloop te brengen, die niet konvertibel zou zijn, de argentino, ten einde het geldvolume, dat in het binnenland in omloop zou zijn, te verdubbelen. Enkele provincies met financiële problemen, hebben reeds een gelijkaardige munt in omloop gebracht, de lecop, waarmee ze de wedden betalen. Deze munt cirkuleert nu onder haar nominale waarde, waardoor arbeiders die met een lecop betaald werden, reeds een vermindering van hun werkelijk loon ondergaan hebben, wat zij met massaal protest beantwoord hebben. De lecops hebben reeds het effekt teweeggebracht van het maken van een kuil om er een andere mee te vullen. Ze cirkuleren tussen bedrijven met belangrijke kortingen en worden vooral gebruikt voor het betalen van belastingen, daar ze door de provinciale en federale regeringen tegen hun nominale waarde aanvaard worden.

De verwarde monetaire verklaringen van Rodriguez Saa zijn eerder toe te schrijven aan demagogie dan aan ekonomisch analfabetisme. De konvertibiliteitswet heeft nog aanhangers, vooral bij zakenlui en gezinnen die grote schulden hebben in dollar en van wie de peronisten de ontevredenheid vrezen. Er wordt ook gezegd dat middelen gezocht worden om de privé-schulden te herschikken om de gevolgen van een devaluatie voor de schuldenaars te verlichten. Maar de demagogie heeft het waarschijnlijker gemaakt dat het herleiden van de wisselkoers tot een lager, maar stabiel niveau een wanordelijke en langdurig verloop zal kennen.

De konvertibiliteitswet is intussen achterhaald. De vlucht van de Argentijnen in de dollar heeft de dollarreserves van de centrale bank verminderd tot onder het aantal pesos in omloop, wat een inbreuk is op de wet betreffende de konvertibiliteit van de deviezen. Op de buitenlandse wisselmarkten is de dollar 1,65 peso waard. Om de konvertibiliteitswet toe te passen zou de peronistische regering nu het binnenlands geldvolume moeten verminderen in plaats van het te verhogen. De demagogie, die de wet in stand houdt, brengt mee dat ze zal verdwijnen doordat ze niet gebruikt wordt in plaats van door een officiële opheffing.

Ook een officiële dollarisering als alternatief voor de devaluatie kan uitgesloten worden. Men zou de peso moeten devalueren opdat de verminderde dollarreserves van de centrale bank de uitgave van pesos zouden kunnen in evenwicht houden. Het verhogen van de dollarreserves van de centrale bank door nieuwe leningen in dollars bij het IMF en de G7 zou een dollarisering toelaten. Maar Washington en dus ook het IMF blijven hardnekkig gekant tegen bijkomende leningen aan Argentinië, tenzij dit land vooraf strenge maatregelen treft om het begrotingstekort te verminderen. De voorstanders van de dollarisering suggereren nu om eerst te devalueren en daarna te dollariseren. Maar een dergelijke oplossing is niet aanlokkelijk voor de peronisten, gezien de dollarisering de financiering van hun begrotingsprogramma zou beperken. Deze optie zou slechts mogelijk zijn, indien de gevolgen van de inspanningen om de ekonomie weer tot leven te brengen een financiële chaos zouden veroorzaken en leiden tot de installatie van een rechts regime, hetzij door verkiezingen, hetzij met geweld.

De regering Bush ll en het IMF voelen zich op hun gemak, omdat ze ervan overtuigd zijn dat de weerslag op wereldschaal van het Argentijnse faillissement miniem zal zijn. Zij menen dat, gezien de staking van betaling lang vooraf te voorzien was, in tegenstelling tot de Aziatische krisis, de schuldeisers ruimschoots de tijd gehad hebben om beschermende maatregelen te nemen. Toch is het mogelijk dat dit optimisme de gevolgen onderschat, die kunnen ontstaan door een langzaam voortschrijdende besmetting.

Een absolute staking van de betaling van obligaties is tijdens elk van de drie laatste jaren voorgekomen. De laatste, die van Argentinië, was ook de belangrijkste. Deze toestand en de verscherping van de voorwaarden tot redding van het IMF hebben de internationale financiële markten gealarmeerd. Het IMF meldt dat de netto-investeringstroom naar ontwikkelingslanden, die in 1998 tot nul gedaald was, negatief geworden is na midden 2001 en dat de leningen van de konsortia van banken, die meestal bestemd zijn voor de grote privé-maatschappijen van de ontwikkelingslanden, dezelfde weg gevolgd hebben. De landen van Latijns Amerika en van Azië, die overbelast zijn met schulden in deviezen, worden gekonfronteerd met harde voorwaarden, wanneer het erop aankomt hun schuldvorderingen te verdagen of te verhogen. Vergeleken met de Aziatische krisis van 1997 ontmoet de bevordering van de uitvoer als kompensatie van de hogere interesten voor leningen de grootste moeilijkheden. Hun belangrijkste markten, de geïndustrialiseerde landen, kennen allemaal recessie, terwijl de Verenigde Staten nu een politiek van selektief protektionisme voeren. De handelsvoorwaarden voor de uitvoerders van grondstoffen en van produkten met een eenvoudige technologie zijn verslecht. Tenzij de geïndustrialiseerde landen snel en sterk uit hun recessie komen, zal de groei als gevolg van de uitvoer in de meeste ontwikkelingslanden verkleinen.

De direkte kommerciële gevolgen van de devaluatie van de Argentijnse peso zullen niet belangrijk zijn op wereldschaal, maar wel op lokaal vlak. Argentinië is een voorname handelspartner voor Brazilië, Chili en de andere buurlanden, zodat een sterke devaluatie van de peso een belangrijke invloed zou hebben op hun ekonomie. Het negatieve gevolg zou versterkt worden, indien de peronistische regering de richtlijn van Cavallo zou volgen om hogere douanerechten op te leggen aan de partners van de Mercosur en in het bijzonder aan Brazilië. Anderzijds konden de peronisten trachten een sisteem van regionale invoer in te stellen als gedeeltelijke vervanging van een groei, die aan de uitvoer gebonden is, door een versterking van de Mercosur. Het slagen van een dergelijke inspanning zou een positieve invloed kunnen hebben op de regio, maar dan wel op een betwistbare wijze, want ze zou de Amerikaanse dinamiek van de vrije markt en van het vrije kapitaalverkeer ondermijnen.

Een derde mogelijk gevolg is van politieke aard. Indien een nieuwe ekonomische strategie van Argentinië met een staking van de betalingen, een verhoging van de openbare uitgaven en een protektionistische groei zou leiden tot een duurzaam ekonomisch herstel, zou deze strategie aan polulariteit winnen in andere ontwikkelingslanden, die overbelast zijn met schulden, als alternatief voor hun in moeilijkheden verkerende vrijemarktekonomie of voor hun groei, die gebaseerd is op een uitvoer, die sterk afhankelijk is van vluchtig buitenlands kapitaal.

Dit alles betekent voor de regering Bush ll een keuze die er geen is. Hij zou zich kunnen verzetten tegen noodkredieten voor Argentinië en zijn weigering versterken met een verharding tijdens de latere onderhandelingen over de schuld, ten einde de kans op een mislukking te verhogen en Argentinië te straffen voor het verlaten van het neoliberalisme. Dit zou het risiko verhogen dat de chaos, die daarop zou volgen, zou leiden tot een politieke chaos en een terugkeer van het leger. In de schoot van de leiding van het IMF zou dat de interne oppositie doen toenemen tegen de dominerende positie van de Verenigde Staten wat betreft de houding van deze instelling tegenover de ontwikkelingslanden, wat het IMF minder interessant zou maken als instrument voor de neoliberale mondialisering.

De Franse, Italiaanse en Spaanse regeringen hebben openlijk van het IMF financiële hulp geëist voor Argentinië. De wisseloplossing voor de regering Bush ll is terug te komen op haar onvoorwaardelijk unilateraal standpunt en een meer soepele clintoniaanse houding aan te nemen, dat wil zeggen Argentinië helpen en de Argentijnse demokratie beschermen door de spanningen binnen het IMF te doen afnemen. Wat zal hij kiezen?

David Felix <felix@wueconc.wustl.edu> is professor emeritus aan Washington University. Deze tekst verscheen eerder in Grain de Sable, de Franstalige electronische nieuwsbrief van Attac-Internationaal. Deze tekst mag/moet vrij verspreid worden (mits volledige brondvermelding).

arch/ive/ief (2000 - 2005)